Շախմատ սառույցի վրա

Լու­սա­բա­ցը մո­տե­նում էր ու ա­հագ­նա­նում: Ես մի կերպ ի­նձ պո­կե­ցի բազ­կա­թո­ռից, դուրս ե­կա տ­նից ու քայ­լե­ցի դե­պի գե­տը: Ա­նն­կա­րա­գրե­լի պա­հանջ է­ի զգում տես­նել շարժ­վող սա­ռույց­նե­րը: Հի­մա, ան­ցյա­լում կամ էլ ա­պա­գա­յում…

* * *­

Այդ տա­րի գա­րու­նը դժ­վա­րու­թյամբ էր գա­լիս: Եր­կար ու ծանր ձմեռ­վա­նից հե­տո պա­տի օ­րա­ցույ­ցի վրա վեր­ջա­պես մարտ ա­միսն էր, սա­կայն օ­րե­րը տա­կա­վին սառն է­ին ու դան­դա­ղա­շարժ: Թվում էր՝ դեռ չեն ձեր­բա­զատ­վել ձմեռ­վա գե­րու­թյու­նից ու մի­այն ա­կա­մայից են հա­ջոր­դում մե­կը մյու­սին: Դա շատ հար­մար էր տա­քուկ տան պայ­ման­նե­րում փի­լի­սո­փա­յա­կան վար­ժանք­նե­րին տր­վե­լու հա­մար, որ վեր­ջին ա­միս­նե­րին իմ հիմ­նա­կան զբաղ­մունքն էին: Շա­բաթ­նե­րով տնից դուրս չէ­ի գա­լիս ու ան­կեղ­ծո­րեն հի­ա­նում է­ի հա­րա­բե­րա­կա­նու­թյան տե­սու­թյան այդ ա­կն­հայտ դրս­ևոր­մամբ, ե­րբ ժա­մա­նա­կը ներ­սում մի­ան­գա­մայն այլ ա­րա­գու­թյամբ էր ըն­թա­նում, քան պա­տու­հա­նից ան­դին: Ա­վե­լի ա­րագ կամ դան­դաղ՝ կախ­ված իմ տրա­մա­դրու­թյու­նից ու րո­պե­ա­կան աշ­խար­հըն­կա­լու­մից: Ես կա­րող է­ի սր­տիս ու­զա­ծի պես տնօ­րի­նել այն՝ տր­վե­լով ըն­թեր­ցա­նու­թյա­նը, ե­րաժշ­տու­թյանն ու մտո­րում­նե­րին: Ի­սկ գի­շեր­վա ու­շա­ցած ժա­մե­րին, ե­րբ ի­րե­րի հեր­թա­կա­նու­թյունն ու եր­ևույթ­նե­րի տրա­մա­բա­նա­կան ըն­թաց­քը չխախ­տե­լու միս­տիկ ցան­կու­թյամբ վեր­ջա­պես ան­կո­ղին է­ի մտ­նում, ժա­մա­նա­կի ա­ռանց­քը սկ­սում էր ճկ­վել նաև ե­րազ­նե­րիս են­թա­գի­տակ­ցա­կան խա­ղե­րի ազ­դե­ցու­թյամբ: Սա­կայն ե­րազ­ներս էլ կար­ծես սա­ռել է­ին ու պարզ վե­րար­տա­դրու­թյու­նից այն կողմ չէ­ին ան­ցնում: Սկ­սում ու վեր­ջա­նում է­ին՝ ա­ռանց ի­նձ լուրջ հո­գե­կան ապ­րում­ներ պար­տա­դրե­լու: Ա­սում են՝ ե­րա­զի պատ­կեր­ներն ի­րա­կա­նում ըն­դա­մե­նը մի քա­նի ա­կն­թարթ են տևում, մինչ­դեռ ի­նձ թվում էր, թե նրանք հա­րատ­ևում է­ին մութ ու լույս ժա­մե­րի ամբո­ղջ ըն­թաց­քում: Ա­մեն դեպ­քում դա իմ սր­տով էր, քա­նի որ ար­թուն կյանքս էլ մի տե­սակ ե­րա­զի պես էր ան­ցնում: Թվում էր՝ կյան­քի գետն իմ կող­քով է հո­սում, ի­սկ ես, նս­տած նրա ա­փին, ա­պա­հով հե­ռա­վո­րու­թյան վրա, ի­բրև չե­զոք դի­տորդ զն­նում կամ էլ ան­տե­սում է­ի ան­վեր­ջա­նա­լի ի­րա­կա­նու­թյու­նը: Նույ­նիսկ թվում էր, թե ի­նձ կող­քից եմ տես­նում: Մեկ-եր­կու ան­գամ փոր­ձե­ցի ա­ստ­րալ ճամ­փոր­դու­թյուն կա­տա­րել, սա­կայն ա­պար­դյուն. վա­խե­նում է­ի, որ հո­գիս ու մար­մինս ի­րար կա­պող ար­ծա­թե թե­լը կկտր­վի, ու այլևս չեմ կա­րո­ղա­նա վե­րա­դառ­նալ իմ սո­վո­րա­կան վի­ճա­կին: Այդ միտքն ի­նձ ի­նք­նին սար­սա­փե­լի էր, ո­ւս­տի շու­տով հրա­ժար­վե­ցի հո­գու ճամ­փոր­դու­թյուն­նե­րի գա­ղա­փա­րից՝ նա­խընտ­րե­լով նույն­քան եր­ևա­կա­յա­կան ու ոչ պա­կաս հե­տաքր­քիր ո­ւղ­ևո­րու­թյուն­նե­րը գրքե­րի ան­ծայ­րա­ծիր աշ­խարհ­նե­րում: Իմ տու­նը, բա­րե­բախ­տա­բար, լիքն էր ա­մեն տե­սակի գրքե­րով:­

Երբ ձանձ­րա­նում կամ հոգ­նում է­ի կար­դա­լուց, մո­տե­նում է­ի սև դաշ­նա­մու­րին ու շա­րու­նա­կում մտա­ծել նրա ստեղ­նե­րի վրա: Եր­բեմն էլ ար­ևե­լյան ձևով կրա­կի վրա սուրճ կամ թեյ է­ի պատ­րաս­տում՝ վայե­լե­լով այդ գոր­ծո­ղու­թյան ա­մեն մի փու­լը: Քայ­լե­րի նման պար­զու­նակ ըն­դօ­րի­նակ­ման մեջ եր­ևան են գա­լիս ժա­մա­նա­կի հա­րա­բե­րա­կա­նու­թյու­նը և փի­լի­սո­փա­յու­թյուն­նե­րի հա­կա­դրու­թյու­նը: Գոր­ծա­րար ու մշ­տա­պես շտա­պող Ա­րև­մուտ­քի մար­դուն պար­զա­պես ան­հաս­կա­նա­լի և խորթ է սուրճ կամ թեյ պատ­րաս­տե­լու հա­մար այդ­քան ժա­մա­նակ և, ե­թե հար­մար է ա­սել, հոգ­ևոր է­ներ­գի­ա վատ­նե­լը: Մինչ­դեռ ար­ևել­ցին, ով ան­տա­րա­կույս ա­վե­լի նր­բա­միտ է, ա­նում է դա կրո­նա­կան ծե­սի կար­ևո­րու­թյամբ՝ ա­ռանց շտա­պե­լու և գնա­հա­տե­լով ա­մեն մի ման­րու­քի ան­տե­սա­նե­լի կար­ևո­րու­թյու­նը:­

Իմ մեկ այլ զբաղ­մունքն էլ սպի­տակ պա­տե­րի ու ա­ռաս­տա­ղի վրա եր­ևա­կա­յա­կան պատ­կեր­ներ ու նշան­ներ մո­գո­նելն էր: Սկ­սում է­ի հա­զիվ նշ­մար­վող մի կե­տից կամ ճա­քից ու մտ­քիս ած­խա­մա­տի­տով կեր­տում ա­մե­նա­տար­բեր ֆան­տաս­մա­գո­րիկ պատ­կեր­ներ՝ ծո­վեր, ա­ստ­ղա­կեր­պի նշան­նե­րը, կեն­դա­նի­ներ ու ծա­ռեր, ծա­նոթ ու ան­ծա­նոթ մարդ­կանց դեմ­քեր, կրա­կի ցոլ­քեր, ե­րազ­նե­րիս հի­շո­ղու­թյուն­ներն ու ա­ստ­ված­ներ… Ու հե­տա­գա օ­րե­րին հի­աց­մուն­քով ու զար­ման­քով հայտ­նա­բե­րում է­ի, որ այդ պատ­կեր­նե­րը կար­ծես կեն­դա­նու­թյուն են ա­ռել և իմ աշ­խար­հում դե­րա­սան­ներ ու խա­մա­ճիկ­ներ դար­ձել: Մթն­շա­ղի ժա­մե­րին նրանք պա­տե­րից ու ա­ռաս­տա­ղից պոկ­վում-լց­վում է­ին սե­նյա­կը, դառ­նում կի­սաի­րա­կան մար­մին­ներ ու զրու­ցում ի­նձ հետ և պատ­մու­թյուն­ներ ա­նում, որ ի­րենց պես ա­նէ­ա­կան է­ին: Հե­տո կր­կին խառն­վում է­ին պա­տե­րին ու կեր­պա­րա­նա­փոխ­վում: Ի­սկ ա­մե­նա­գրա­վի­չը նրանց ներ­քին հա­րա­բե­րու­թյուն­ներն է­ին: Ա­ստ­ված­նե­րը փոր­ձում է­ին ի­րենց իշ­խա­նու­թյու­նը պար­տա­դրել մյուս­նե­րին, ի­սկ վեր­ջին­ներս ը­նդ­վզում է­ին՝ պատ­ճա­ռա­բա­նե­լով, թե եր­կուսն էլ հո­գա­տար տան­տի­րոջ, այ­սինքն՝ իմ, խո­նարհ ծա­ռա­ներն են: Կրա­կի ցոլ­քե­րը ձգ­տում է­ին ձի­ե­րի պես ծառս լի­նել ու կլա­նել ա­մեն ի­նչ, սա­կայն ծո­վերն ու գե­տե­րը ա­լիք­ներ ու փո­թո­րիկ է­ին ծնում և հնա­զան­դեց­նում նրանց: Բա­ցի այդ, իմ եր­ևա­կա­յու­թյան ստեղ­ծած պատ­կեր­նե­րը փոր­ձում է­ին ի­նք­նու­րույն ստեղ­ծա­գոր­ծել՝ ի­նձ­նից ան­կախ: Ու նո­րա­նոր զար­մա­նահ­րաշ կեր­պար­ներ է­ին հայտն­վում պա­տե­րին ու ա­ռաս­տա­ղին: Ես ան­կախ դի­տոր­դի աչ­քե­րով նա­յում է­ի նրանց ու ժպ­տում:

Օ­րե­րը դեռ սառն է­ին ու մո­լո­րակ­նե­րի պես ան­փո­փոխ:

* * *­

Ի­րա­կան աշ­խար­հին ի­նձ եր­կու բան էր կա­պում՝ պա­տու­հա­նից ան­դին սփռ­ված մի­ա­պա­ղաղ պատ­կեր­ներն ու ըն­կե­րոջս այ­ցե­լու­թյուն­նե­րը՝ պա­տա­հա­կան պար­բե­րա­կա­նու­թյամբ: Ան­կեղծ ա­սած, մի շաղ­կա­պող հան­գա­մանք էլ կար՝ իմ հու­շե­րը, սա­կայն ան­ցած ե­րե­սուն­ե­րեք տա­րի­ներս դրանք տրո­րել ու ե­րազ­ներ է­ին դարձ­րել: Ե­րազ­ներ, որ հա­ճախ աղ­ճատ­վում է­ին ու կորց­նում ի­րենց ա­ռար­կա­յա­կան բո­վան­դա­կու­թյու­նը: Եր­բեմն հու­շերն ի­րենք հու­շեր է­ին ծնում՝ էլ ա­վե­լի հե­ռա­նա­լով ի­րա­կա­նու­թյու­նից: Ո­ւս­տի դժ­վար էր կողմ­նո­րոշ­վել, թե ո­րն է հուշ, ո­րը՝ ե­րազ, ի­սկ ո­րը՝ պարզ վե­րար­տա­դրու­թյուն: Դրանք տար­բե­րա­կե­լու ան­հա­ջող փոր­ձերն ի վեր­ջո ի­նձ ձանձ­րաց­րին, և ես դա­դա­րե­ցի որ­ևէ կար­ևո­րու­թյուն տալ դրանց: Պար­զա­պես ծն­վող ու կոր­չող պատ­կեր­ներ է­ին:

Մի­ան­գա­մայն այլ բնույթ ու­նե­ին ըն­կե­րոջս այ­ցե­լու­թյուն­նե­րը: դրսի աշ­խար­հից նրա բե­րած լու­րե­րի կցկտուր պա­տա­ռիկ­նե­րը ա­վե­լի շատ նման է­ին ճա­շի վրա ա­վե­լաց­վող մի պտ­ղունց ա­ղի կամ այլ հա­մե­մուն­քի: Ե­թե չեմ սխալ­վում՝ նա ոս­տի­կա­նու­թյան քն­նիչ էր, ո­ւս­տի մաս­նա­գի­տա­կան հար­ցեր գրե­թե չէ­ինք քն­նար­կում: Մեր հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը սկ­սվել է­ին՝ բա­ցա­ռե­լով վտան­գա­վոր մտեր­մու­թյու­նը, ի­սկ հա­ճախ՝ նաև ե­րկ­խո­սու­թյու­նը: Սկզբ­նա­կան շր­ջա­նում գրքեր ու հան­դես­ներ է­ինք փո­խա­նա­կում կամ էլ խո­րա­սուզ­վում շախ­մա­տային լռա­կյաց մե­նա­մար­տե­րի մեջ, որ օ­րեր ու նույ­նիսկ շա­բաթ­ներ է­ին տևում: Այդ ըն­թաց­քում շախ­մա­տի տախ­տակն ու ֆի­գուր­նե­րը փո­շով է­ին ծածկ­վում, սա­կայն դա մեզ բնավ չէր ան­հանգս­տաց­նում, քա­նի որ մեզ հա­մար թե՛ խա­ղը, թե՛ փո­շին կյան­քի բաղ­կա­ցու­ցիչ մա­սերն է­ին: Բա­ցի այդ, մեզ հա­մար ա­նըն­դու­նե­լի ու գրե­թե զազ­րե­լի էր ի­րա­կա­նու­թյան որ­ևէ դրս­ևո­րում, ո­րի մեջ բա­ցա­կա­յում էր խա­ղի տար­րը: Ի­սկ ե­րկ­խո­սու­թյու­նը սահ­մա­նա­փակ­վում էր մեկ­նու­մե­կիս կող­մից բարձ­րա­ձայն մի միտք ար­տա­սա­նե­լով: Ա­պա խո­րա­սուզ­վում է­ինք այդ կամ հա­րա­կից մտ­քե­րի զար­գաց­ման հու­նը՝ մինչև որ մեկ­նու­մեկս բարձ­րա­ձայն (մի­գու­ցե և ո­՛չ լսե­լի լի­նե­լու մի­տու­մով) հայտ­նում էր մի որ­ևէ բա­ռային պատ­կեր՝ սկզբ­նա­կան մտ­քից տրա­մա­բա­նա­կան շղ­թայով բա­վա­կա­նա­չափ հե­ռա­ցած: Եր­կուսս էլ ան­նկա­րա­գրե­լի հա­ճույք է­ինք ստա­նում մտա­ծե­լու բուն պրո­ցե­սից: Ը­նդս­մին, բնավ ա­ռաջ­նային չէր որ­ևէ ան­հեր­քե­լի հետ­ևու­թյան գա­լը, հա­մե­նայն­դեպս՝ ի­նձ հա­մար:

* * *­

Այդ ե­րե­կո էլ, դա­տե­լով մթ­նած լու­սա­մուտ­նե­րից, քն­նիչ ըն­կերս ա­նաղ­մուկ ներս էր մտել՝ դուռն իր բա­նա­լի­ով բա­ցե­լով, և տե­ղա­վոր­վել որ­պես հյու­րա­սե­նյակ ծա­ռայող գրա­դա­րա­նի հս­կա բազ­կա­թոռ­նե­րից մե­կին: Մի ան­գամ ես նրան ա­ռա­ջար­կել է­ի ո­րոշ ժա­մա­նա­կով ի­նձ մոտ տե­ղա­փոխ­վել՝ ճա­նա­պար­հի վրա ա­վե­լի քիչ ժա­մա­նակ ծախ­սե­լու նպա­տա­կով, բայց նա խո­հե­մա­բար հրա­ժար­վել էր՝ պատ­ճա­ռա­բա­նե­լով, որ ա­մեն ի­նչ իր ժա­մա­նակն ու­նի և ժա­մա­նա­կային չա­փը: Ե­թե կա ճա­նա­պարհ, ո­րը պետք է ան­ցնել, ա­պա լի­ո­վին ար­դա­րաց­ված է և նույ­նիսկ ան­հրա­ժեշտ դրա վրա հա­մա­պա­տաս­խան ժա­մա­նակ ծախ­սե­լը: Ես ը­մբռ­նու­մով է­ի ըն­դու­նել նրա պատ­ճա­ռա­բա­նու­թյու­նը՝ ա­ռանց մեկ­նա­բա­նու­թյան մեջ շատ խո­րա­նա­լու, քա­նի որ նախ՝ վս­տահ չէ­ի, որ մեր հա­մա­տեղ կյանքն էլ ա­վե­լի կմ­տեր­մաց­ներ մեզ, և որ այդ մտեր­մու­թյունն ը­նդ­հան­րա­պես պետք է մեզ: Մենք մտե­րիմ է­ինք աշ­խար­հըն­կալ­ման մի­ա­տե­սակ մո­տե­ցում­նե­րով, բնա­վո­րու­թյան ո­րոշ դրս­ևո­րում­նե­րով և նմա­նա­տիպ սո­վո­րու­թյուն­նե­րի մի փն­ջով: Դա մեզ բա­վա­կան էր ըն­կե­րու­թյու­նը շա­րու­նա­կե­լու հա­մար:­

Ինձ մտ­քե­րիցս կտ­րեց բաց­վող դռան թեթև չխ­կո­ցը: Նա ներս մտավ, խոր թաղ­վեց բազ­կա­թո­ռի մեջ ու նոր մի­այն «բա­րի ե­րե­կո» մաղ­թեց ի­նձ: Մեր տա­րօ­րի­նակ հա­րա­բե­րու­թյուն­ներն ի­նձ թույլ է­ին տա­լիս նաև մտ­քումս պա­տաս­խա­նելու նրա մաղ­թան­քին, ո­ւս­տի ո­չինչ չա­սա­ցի, բայց նրա ձայ­նի տո­նից հաս­կա­ցա, որ այ­սօր փոքր-ի­նչ այլ տրա­մա­դրու­թյուն ու­նի, ո­ւս­տի մտո­վի բար­ևիս ա­վե­լաց­րի նաև նրա կող­մը թեթ­ևա­կի հա­յացք նե­տե­լը: Կար­ծես դրա­նից ոգ­ևոր­ված՝ նա ժպ­տաց ու մի սի­գար հա­նեց գրպա­նից: Ը­նդ­հան­րա­պես ծխող չէր, սա­կայն ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ սի­րում էր սի­գար վայե­լել: Նա­խան­ձե­լի դան­դաղ­կո­տու­թյամբ կտ­րեց սի­գա­րի ծայ­րը, վա­ռեց, ներս քա­շեց թանձր ծուխն ու վեր­ջա­պես ա­սաց.

– Այս­տեղ գա­լիս ես մի շատ կար­ևոր բան նկա­տե­ցի: Գե­տի սա­ռույց­նե­րը կոտր­վել են ու կրի­այի ա­րա­գու­թյամբ սա­հում են հո­սանքն ի վար: Դու դա նկա­տե՞լ ես:

– Սա­ռույց­նե՞­րը,– փոր­ձե­ցի հի­շել ես,– այո, կար­ծում եմ՝ մի ան­գամ տե­սել եմ, բայց վս­տահ չեմ, որ իմ աչ­քե­րով: Դու գի­տես, որ ես հե­ռուս­տա­ցույց չեմ նա­յում:

– Քո կամ ու­րի­շի աչ­քե­րով… Ի վեր­ջո դա նույն բանն է: Պար­զա­պես հա­վա­տա ի­նձ, որ դա ի­րոք այդ­պես է: Տար­վա մեջ գա­լիս է մի պահ, ե­րբ սա­ռույց­նե­րը սկ­սում են կոտր­վել ու տր­վում են գե­տի կամ­քին, ո­րը, որ­քան էլ տա­րօ­րի­նակ թվա, միշտ վե­րից վար է հո­սում:

– Դա, ի­հար­կե, ան­չափ կար­ևոր դի­տար­կում է,– կա­տա­կե­ցի ես:­

Ըն­կերս կար­ծես չն­կա­տեց իմ հեգ­նանքն ու ա­սաց.

– Այո, շատ կար­ևոր գի­տա­կան փաստ է: Ի­սկ դա քեզ ի­՞նչ է հու­շում:

– Նա­յած ո­ւմ աչ­քե­րով ես նա­յում:

– Դե, ա­սենք՝ պատ­մա­բա­նի:

– Ես չեմ հա­վա­տում պատ­մու­թյա­նը և այն դուրս եմ հա­նել գի­տու­թյան տե­սակ­նե­րի շար­քից: Պատ­մու­թյա­նը գի­տա­կա­նո­րեն մո­տե­նա­լու ձգ­տու­մը հա­վա­սա­րա­զոր է ամ­պե­րում ա­ռյուծ­նե­րի կամ լեռ­նե­րի ո­ւր­վագ­ծեր նշ­մա­րե­լու ման­կա­կան ցան­կու­թյա­նը:

– Ի­նչ-որ ի­մաս­տով հա­մա­միտ եմ քեզ: Հայ­նեն ա­սում էր, որ պատ­մա­բա­նը ան­ցյա­լը կան­խա­գու­շա­կող մար­գա­րեն է:

Ժպ­տա­լու հերթն ի­մն էր.

– Մի մո­ռա­ցիր, որ Հայ­նեն բա­նաս­տեղծ էր ու խոս­քի վար­պետ, ի­սկ մարդ­կանց հա­տուկ է ի­րենց գոր­ծու­նե­ու­թյան բնա­գա­վա­ռից դուրս մեր­ժում չհան­դուր­ժող մտա­հան­գում­ներ ա­նե­լը: Բա­ցի այդ, չկա մարդ, որ իր մաս­նա­գի­տու­թյան տի­րույթ­նե­րից ան­դին դյու­րա­հա­վատ չլի­նի: Ե­րդ­վյալ նյու­թա­պաշտն էլ բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­ներ է գրում ու տա­լիս Ա­ստ­ծու գաղտ­նի ա­նուն­նե­րից մեկ­նու­մե­կը: Ես Հայ­նե­ին խոր­հուրդ կտայի կենտ­րո­նա­նալ բա­նար­վես­տի վրա, այլ ոչ թե գի­տու­թյան քն­նա­դա­տու­թյան: Հա­մե­նայն­դեպս, ա­ռա­ջի­նը նա շատ ա­վե­լի հա­ջող է ա­նում:

– Հա­մա­ձայն եմ, բայց մենք շատ հե­ռա­ցանք մեր խո­սակ­ցու­թյան բուն նյու­թից՝ շարժ­վող սա­ռույց­նե­րից:

– Չլի­նի՞ ո­րո­շել ես այդ թե­մայով մե­նա­գրու­թյուն գրել: Մի­գու­ցե ի­նձ ո­ւղ­ղու­թյո՞ւն ցույց տաս:

– Ի­հար­կե: Ա­սա՛ ի­նձ՝ ի­՞նչ պար­բե­րա­կա­նու­թյամբ ե­նք մենք ա­կա­նա­տես լի­նում այդ եր­ևույ­թին:

– Տա­րին մեկ ան­գամ, հա՞:

– Այո, տա­րին մեկ ան­գամ, մո­տա­վո­րա­պես այս օ­րե­րին: Եվ դա ի­՞նչ հետ­ևու­թյան է բե­րում:

– Գա­ղա­փար չու­նեմ: Մի՞­թե չես կա­րող ա­վե­լի պարզ հար­ցեր տալ: Ա­սենք՝ դաշ­տի տե­սու­թյան կամ բազ­մու­թյուն­նե­րի հաշ­վե­լի­ու­թյան: Կամ էլ, վերջ­ի­վեր­ջո, հաշ­վարկ­ման շու­մե­րա­կան վաթ­սու­նա­կան հա­մա­կար­գի մա­սին… Չգի­տեմ՝ ի­՞նչ հետ­ևու­թյուն կա­րե­լի է ա­նել: Դե, մի՛ տան­ջիր ի­նձ: Ա­սա՛:

– Դե լա՜վ: Պա­տաս­խա­նը շատ պարզ է:

– Դրա հա­մար էլ այդ­քան ան­հա­սա­նե­լի է:

– Հանձն­վո՞ւմ ես:­

Ի պա­տաս­խան՝ վեր պար­զե­ցի ձեռ­քերս: Ըն­կերս ժպ­տաց ու ա­սաց.

– Մեկ տա­րի է ան­ցել: Բե՛ր կո­նյա­կը: Դու ի­նձ պարտք ես:

Տա­րա­կու­սան­քը դեմ­քիս ու շին­ծու դժ­կա­մու­թյամբ ես վեր կա­ցա տե­ղիցս և մո­տե­ցա բա­րին: Մեծ, ծանր բա­ժակ­նե­րի մեջ կո­նյակ լց­րե­ցի: Մե­կը մեկ­նե­ցի ըն­կե­րոջս, ի­սկ մյու­սից ի­նքս կում ա­րե­ցի ու դրե­ցի սե­ղա­նի­կին:

– Ին­չի՞ց է մեկ տա­րի ան­ցել:

– Այս պա­հին է­ա­կան չէ, թե ին­չից: Կար­ևո­րը եր­ևույթն է: Ի­նչ­պե՞ս է ստեղծ­վել ժա­մա­նա­կա­չա­փը, որ հի­մա նաև ժա­մա­ցույց են ան­վա­նում: Պար­բե­րա­բար և խիստ ո­րո­շա­կի հա­ճա­խա­կա­նու­թյամբ կրկն­վող եր­ևույթ­նե­րի դիտ­մամբ: Տա­րին մեկ շարժ­վում են սա­ռույց­նե­րը, քսա­նութ օ­րը մեկ փոխ­վում է լու­սի­նը, օ­րա­կան մեկ ան­գամ ծա­գում է Ա­րև կոչ­վող ա­ստ­ղը և մայր մտ­նում և այլն:

– Ա­մեն դեպ­քում՝ ին­չի՞ց է մեկ տա­րի ան­ցել,– չէ­ի հանձն­վում ես:­

Ըն­կերս մի­ան­գա­մից չպա­տաս­խա­նեց: Սի­գա­րի ծխա­ցող ծայ­րը զգու­շո­րեն հպեց կո­նյա­կի մա­կեր­ևույ­թին, ա­պա խոր ներ­քա­շեց ծուխն ու, ա­ռանց թո­քե­րը տա­նե­լու, դան­դա­ղո­րեն բաց թո­ղեց կո­հակ­նե­րը: Ո­րոշ հար­ցե­րում նա չա­փա­զանց նր­բա­ցած էր, և փի­լի­սո­փայե­լը, դի­վա­նա­գի­տա­կան պահ­վածքն ու սի­գար ծխե­լու ար­վես­տը այդ շար­քում հաս­տատ վեր­ջին տե­ղե­րում չէ­ին:

Տա­սը րո­պե­ի չափ եր­կուսս էլ լուռ է­ինք: Ես փոր­ձում է­ի եր­ևա­կայել գետն ու սա­ռույց­նե­րը, ի­սկ ըն­կերս ար­տա­քուստ տար­ված էր ծխից ե­ռա­չափ պատ­կեր­ներ մո­գո­նե­լով, թեև ի­նձ թվում էր, որ ծան­րու­թեթև է ա­նում իր ա­սե­լի­քը: Ի վեր­ջո իմ համ­բե­րու­թյու­նը վար­ձատր­վեց, ե­րբ նա ա­սաց.

– Ար­դեն մեկ տա­րի է, որ մի մար­դու մա­սին եմ խոր­հում: Ի­նքս ի­նձ ե­րդ­վել է­ի զերծ մնալ հապ­ճեպ եզ­րա­հան­գում­նե­րից ու նրան հա­մա­կող­մա­նի ու­սում­նա­սի­րել բո­լոր կող­մե­րից այս մեկ տար­վա ըն­թաց­քում: Հա­մա­մի՞տ ես, որ մեկ տա­րին պատ­կա­ռե­լի ժա­մա­նա­կա­հատ­ված է մտա­ծե­լու, եզ­րա­հանգ­ման գա­լու և այդ եզ­րա­հան­գու­մը հիմ­նա­վոր հա­մա­րե­լու հա­մար:

– Չգի­տեմ… Որ­քա՞ն ժա­մա­նակ էր ան­հրա­ժեշտ Սի­զի­փո­սին Հա­դե­սի թա­գա­վո­րու­թյու­նում իր գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ան­պտ­ղու­թյու­նը հաս­կա­նա­լու հա­մար: Կար­ծեմ՝ մինչև հի­մա չի հաս­կա­ցել:

– Ի­սկ, ե­թե ան­գամ հաս­կա­նա, նա այ­լընտ­րանք ու­նի՞, քան օր­նի­բուն այդ քա­րը գլո­րե­լը: Կամ էլ դա­նա­յու­հի­նե­րը, որ ան­տակ տա­կա­ռի մեջ ջուր են լց­նում: Ո­՞րն է նրանց ը­նտ­րու­թյու­նը:

– Գոր­ծո­ղու­թյան ա­ռու­մով՝ ո­չինչ, բայց փի­լի­սո­փայո­րեն ի­նչ-որ լու­ծում միշտ էլ կա­րե­լի է գտ­նել: Ի­՞նչ ե­րգ է­ին եր­գում ջրա­հար­սնե­րը Ո­դիսև­սին: Կամ՝ ի­՞նչ ա­նու­նով էր թաքն­վել Ա­քիլ­լե­սը կա­նանց մեջ… Թվում է՝ ան­լու­ծե­լի հար­ցեր են, բայց ի­նչ-որ պա­տաս­խան կա­րե­լի է գտ­նել: Սի­զի­փո­սը, որ այդ­քան հնա­րա­միտ ու ար­կա­ծախն­դիր մարդ էր, կա­րող էր գո­նե գլ­խի ը­նկ­նել, որ իր աշ­խա­տան­քը հա­վեր­ժա­կան ու ի­նչ-որ ի­մաս­տով նաև պար­տա­դրված ան­գոր­ծու­թյան պես մի բան է, քա­մու ու­նայն աշ­խա­տանք:

– Հենց այդ­տե՛ղ է թաղ­ված շան գլու­խը,– ոգ­ևոր­վեց ընկերս,– հա­վեր­ժա­կան նշա­նա­կում է ժա­մա­նա­կից դուրս: Ը­նդ ո­րում, դա և՛ Սի­զի­փո­սի ու դա­նա­յու­հի­նե­րի, և՛ նրանց պա­տի­ժը մո­գո­նող­նե­րի դժ­բախ­տու­թյունն է ու մտա­ծո­ղու­թյան սնան­կու­թյու­նը: Ցան­կա­ցած պա­տիժ, ո­րը գոր­ծում է հա­վեր­ժու­թյան մեջ, դրա­նով ի­սկ կորց­նում է իր ի­մաս­տը: Պա­տիժն իր է­ու­թյամբ կի­րա­ռե­լի է մի­այն ժա­մա­նա­կային հատ­վա­ծի հա­մար: Ցմահ բան­տար­կու­թյան դա­տա­պարտ­վա­ծի հա­մար կյան­քը փո­խում է իր ի­մաս­տը: Ե­թե նա մար­դաս­պան է, ա­պա կա­րող է ևս մե­կին կամ տասն­մե­կին սպա­նել, և դրա­նից ար­դեն ի­րե­րի դրու­թյու­նը չի փոխ­վի: Ու­շա­դրու­թյո՛ւն դարձ­րու. կյան­քը ո­՛չ թե կորց­նում, այլ փո­խում է իր ի­մաս­տը: Դա­տա­պար­տյա­լը պար­զա­պես սկ­սում է ժա­մա­նա­կային այլ ա­ռանց­քի վրա հաշ­վել իր կյան­քի օ­րե­րը:

– Պատ­կե­րաց­նում եմ՝ հա­վա­տաքն­նիչ­նե­րը քեզ ի­՜նչ հա­ճույ­քով կայ­րե­ին խա­րույ­կի բո­ցե­րում: Բայց կնե­րես, որ ը­նդ­հա­տե­ցի, շա­րու­նա­կիր միտքդ:

– Ըն­դու­նիր, որ ժա­մա­նա­կային ի­մաս­տով ի­նչ-որ ան­վեր­ջա­նա­լի մի­ա­տարր վի­ճա­կի ան­ցնե­լը՝ կոչ­վի դա Դրախտ կամ Դժոխք, հա­վա­սա­րա­զոր է լի­ա­կա­տար ու ան­շր­ջե­լի մահ­վան գա­ղա­փա­րին: Քան­զի ի­՞նչ է կյան­քը, ե­թե ոչ վի­ճակ­նե­րի շա­րու­նա­կա­կան հեր­թա­փոխ: Մի բան, որ ու­նի սկիզբ և վերջ: Թե՛ Դրախ­տում, թե՛ Դժոխ­քում, ո­ւր, հույս ու­նեմ, հայտն­վել են քո այդ բախ­տախն­դիրն ու պոռ­նիկ­նե­րը, չկա վի­ճակ­նե­րի կամ գո­նե դրանց ձևե­րի փո­փո­խու­թյուն: Ո­ւս­տի չկա մահ, և չկա զար­գաց­ման որ­ևի­ցե դի­նա­միկ ո­ւղղ­վա­ծու­թյուն: Այդ ա­ռու­մով ի­նք­նին ա­նի­մաստ է խո­սել հա­վեր­ժա­կան եր­ջան­կու­թյան կամ տան­ջանք­նե­րի մա­սին: Այդ դրույթ­նե­րը կեղծ են ու ի­մաս­տա­զուրկ: Հենց այս գա­ղա­փա­րից ել­նե­լով ես ե­կա այն եզ­րա­կա­ցու­թյա­ն, որ մար­դուն կա­րե­լի է փոր­ձել ճա­նա­չել մի­այն ժա­մա­նա­կային հատ­վա­ծի մեջ՝ կյան­քից կտր­ված մի դրվա­գի սահ­ման­նե­րում:

– Ի­սկ ին­չո՞ւ ես կար­ծում, որ այդ հատ­վա­ծը մեկ տա­րին է:

– Դու ճիշտ ես: Մե­կի մոտ դա կա­րող է մեկ տա­րի լի­նել, մյու­սի մոտ՝ տաս­նա­մյակ­ներ, եր­րոր­դի մոտ՝ մեկ օր կամ մեկ ժամ: Դա շատ սուբյեկ­տիվ գնա­հա­տա­կան է: Ե­րբ ի­նչ-որ պրո­ցե­սում որ­ևէ ֆի­զի­կա­կան, այ­սինքն՝ չա­փե­լի, մե­ծու­թյուն չի փոխ­վում, ա­պա այդ մե­ծու­թյու­նը հա­մար­վում է այդ պրո­ցե­սի բնու­թա­գիր: Մեր դեպ­քում, ե­թե մար­դը ի­նչ-որ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում այլևս որ­ևէ փո­փո­խու­թյան չի են­թարկ­վում, ա­պա կա­րե­լի է խո­սել գտն­ված գնա­հատ­ման չա­փի մա­սին:

– Թերևս դու ճիշտ ես: Քո փի­լի­սո­փա­յու­թյան տե­սա­կե­տից, ի­հար­կե,– նկա­տե­ցի ես:

– Շնոր­հա­կա­լու­թյուն: Վե­րա­դառ­նամ թե­մային: Ար­դեն մեկ տա­րի է, որ ես հետ­ևում եմ այդ մար­դուն ու մտա­ծում նրա մա­սին, որ­քան որ թույլ է տա­լիս իմ սե­փա­կան ժա­մա­նա­կը: Եվ ա­հա, կա­րող եմ ո­րոշ գնա­հա­տա­կան­ներ տալ:

– Դա մի­գու­ցե հե­տաքր­քիր զբաղ­մունք է, սա­կայն ես ի­՞նչ կապ ու­նեմ դրա հետ,– ը­նդ­վզե­ցի ես:– Մտա­ծիր և գնա­հա­տա­կան­ներ տուր որ­քան սիրտդ ու­զում է:

– Ի­րա­դրու­թյու­նը լուրջ է, պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նը՝ մեծ: Ես շատ ե­րախ­տա­պարտ կլի­նե­ի քեզ, ե­թե դու ի­նձ օգ­նե­իր քո վեր­լու­ծա­կան ու­նա­կու­թյուն­նե­րով կամ էլ, ծայ­րա­հեղ դեպ­քում, որ­պես ո­ւնկն­դիր: Կա մի շատ կար­ևոր հան­գա­մանք, ո­րն ի­նձ պար­տա­դրում է այլևս մի­այ­նակ չգոր­ծել:­

Ըն­կերս լռեց, ըմ­պեց կո­նյա­կից ու շա­րու­նա­կեց.

– Որ­քան շատ եմ մտա­ծում նրա մա­սին, այն­քան ա­վե­լի եմ հա­մոզ­վում, որ նրա կյան­քի օ­րե­րը վեր­ջա­նա­լու վրա են: Ը­ստ է­ու­թյան, դրա­նում վատ բան չկա, քա­նի որ ցան­կա­ցած մահ բնա­կան է: Բայց ի­նձ վա­խեց­նում է ան­ժա­մա­նակ և ա­նի­մաստ մա­հը: Ես չեմ ու­զում, որ նման բան կա­տար­վի: Հնա­րա­վոր է, որ շու­տով ար­տա­քին մի­ջամ­տու­թյան կա­րիք զգաց­վի:

– Մի՛ դա­տիր: Այդ ի­րա­վուն­քը չու­նես:

– Ի­հար­կե չու­նեմ: Նրա դա­տա­վո­րը հենց ի­՛ն­քը պետք է լի­նի:

– Այդ դեպ­քում ո­՞րն է քո կամ իմ դե­րը:

– Հաս­կա­նում եմ միտքդ: Ե­թե կա պատ­մա­կան ան­հրա­ժեշ­տու­թյուն, ա­պա նա այս­պես թե այն­պես կի­րա­կա­նա­նա: Ի­նչ­պես ա­սա­ցի՝ կա մի է­ա­կան հան­գա­մանք: Մի­գու­ցե ես հենց այն նշ­տարն եմ, ո­րի մի­ջո­ցով պի­տի կա­տար­վի այդ ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նը: Բանն այն է, որ ի­նչ-որ ի­մաս­տով պար­տա­կան եմ այդ մար­դուն: Թույլ տուր ա­ռայժմ չբա­ցել փա­կագ­ծե­րը:­

Ես լուռ լսում է­ի: Լավ ճա­նա­չե­լով ըն­կե­րոջս՝ վս­տա­հում է­ի նրա ող­ջամ­տու­թյա­նը՝ նույ­նիսկ մեկ-եր­կու բա­ժակ խմե­լուց հե­տո: Նաև հաս­կա­նում է­ի, որ ի­րա­վի­ճա­կի լր­ջու­թյու­նը նրան թե­լա­դրում է վս­տա­հե­լի մե­կի հետ կի­սել մտ­քե­րը՝ չս­խալ­վե­լու հա­մար:

– Դու կա­րո՞ղ ես սպա­նել նրան,– հարց­րի:

– Ո­՛չ, ի­՞նչ ես ա­սում: Ես ոս­տի­կա­նու­թյան քն­նիչ եմ, ոչ թե մար­դաս­պան: Բա­ցի այդ ես ան­կախ փի­լի­սո­փա եմ ու ա­զատ մտա­ծող: Պար­զա­պես ցան­կա­նում եմ օգ­նել նրան ար­ժա­նա­պատ­վո­րեն դի­մա­վո­րել ճա­կա­տա­գրի հա­ջորդ ա­նակն­կա­լը, ե­թե ան­գամ դա մահն է: Բայց, ի­նչ­պես ա­սա­ցի՝ նրա դա­տա­վորն հենց ի­նքն է լի­նե­լու:

– Ի­սկ ե­թե նա քեզ ը­նտ­րի ի­բրև դա­հի՞ճ: Դրա մա­սին մտա­ծե՞լ ես:

– Մտա­ծել եմ, բայց որ­ևէ հետ­ևու­թյան չեմ ե­կել: Չեմ կա­րող այդ­քան ա­ռաջ ան­ցնել ժա­մա­նա­կից: Բա­նը բան ցույց կտա:

– Բայց և ու­զում ես իմ կար­ծի՞քն ի­մա­նալ: Գտ­նում ես, որ լա՞վ խորհր­դա­տու եմ:

– Ա­վե­լի ճիշտ՝ կու­զե­ի քեզ հետ մի­ա­սին խոր­հել նրա ու նրա կյան­քի շուրջ և ըն­թաց­քում ու վեր­ջում լսել քո խոս­քը: Խոս­տա­նում եմ՝ ե­թե մենք տա­րա­կար­ծիք լի­նենք, ա­պա ես որ­ևէ քայլ չեմ ձեռ­նար­կի: Բայց ե­թե մենք նույն մտ­քին հան­գենք, և ե­թե ան­գամ այդ միտ­քը մա­հը լի­նի, ա­պա…

– Ա­պա մի­ա­սին կօգ­նենք նրան ճիշտ կողմ­նո­րոշ­վել,– շա­րու­նա­կե­ցի ըն­կե­րոջս կի­սատ խոս­քը: Նման մեղմ­ա­սա­ցու­թյու­նը թու­լաց­նում էր լար­վա­ծու­թյու­նը:

– Այո, ես ա­պա­վի­նում եմ քո սթափ մտ­քին և շր­ջա­հա­յա­ցու­թյա­նը:

– Դու գրգ­ռե­ցիր իմ հե­տաքրք­րա­սի­րու­թյու­նը: Ա­րի փոր­ձենք: Մի­այն թե ի­նձ պետք է ա­վե­լի շատ բան ի­մա­նալ այդ մար­դու մա­սին:

– Ի­հար­կե կի­մա­նաս: Բա­ցառ­ված չէ, որ ա­վե­լի շատ բան, քան ես ի­նքս գի­տեմ: Այ­սօր ի­նձ հա­մար կար­ևո­րը քո հա­մա­ձայ­նու­թյու­նը ստա­նալն էր: Ե­թե դեմ չես՝ ես ա­վե­լի հան­գա­մա­նո­րեն վա­ղը կխո­սեմ: Այս գի­շերն ի­նձ ա­վե­լի շատ տրա­մա­դրում է կո­նյա­կի, սի­գա­րի, Մո­ցար­տի և շախ­մա­տի: Ո՞ւր է մեր տախ­տա­կը: Բեր տես­նեմ: Լույ­սը բաց­վի՝ բա­րին հե­տը:

* * *

Չ­նա­յած մենք սկ­սել է­ինք շախ­մա­տային այդ խա­ղը ծնն­դյան տո­նե­րի օ­րե­րին, այն դեռևս սկզբ­նա­խա­ղի մեջ էր: Մեր խա­ղար­վեստ­նե­րը մի­ան­գա­մայն տար­բեր է­ին: Ես շեշ­տը դնում է­ի հա­մա­կող­մա­նի վեր­լու­ծու­թյան վրա, բայց վերջ­նա­կան քայ­լը կա­տա­րե­լիս հա­ճախ հեն­վում է­ի ի­րա­դրու­թյան զուտ զգա­յա­կան ըն­կալ­ման վրա: Այդ ա­ռու­մով ըն­կերս կար­ծես իմ հա­կա­պատ­կերն էր: Ի­նչ­պես ի­նքն էր գու­նեղ նկա­րա­գրում իր խա­ղաո­ճը՝ ա­մեն ան­գամ փոր­ձում էր խա­ղա­քա­րե­րի դա­սա­վո­րու­թյու­նը նմա­նեց­նել Վան Գո­գի կամ Պի­կա­սոյի գոր­ծե­րից մեկ­նու­մե­կին՝ ըն­դու­նե­լով դրանց տե­սո­ղա­կան և բո­վան­դա­կային կա­տա­րե­լու­թյու­նը: Եվ նույ­նիսկ դրանց պար­զու­նակ վե­րար­տա­դրու­թյու­նը շախ­մա­տային տախ­տա­կի վրա ի­նք­նին ա­պա­հո­վում էր հեր­թա­կան քայ­լի՝ ի­բրև մի վրձ­նա­հար­վա­ծի, տրա­մա­բա­նա­կան և մի­ակ հնա­րա­վոր զու­գակ­ցու­մը նա­խորդ քայ­լե­րի ա­ռա­ջաց­րած պատ­կե­րին: Ը­նդս­մին, խա­ղըն­կե­րոջս նման զգա­յա­կան մո­տեց­մամբ հան­դերձ, ե­րբ մե­նակ ժա­մե­րիս փոր­ձում է­ի վեր­լու­ծել եր­կու­սիս և հատ­կա­պես նրա կա­տա­րած քայ­լե­րը, զար­ման­քով հա­մոզ­վում է­ի դրանց հաշ­վո­ղա­կան ու տրա­մա­բա­նա­կան կա­տա­րե­լու­թյան մեջ: Հենց մեր մո­տե­ցում­նե­րի տար­բե­րու­թյու­նը, ը­նդ ո­րում՝ ոչ մի­այն շախ­մա­տի հար­ցում, մեր հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը մի­ակ­ցող շա­ղախն էր: Եր­կուսս էլ ա­հա­վոր ձանձ­րա­նում է­ինք ու նյար­դայ­նա­նում մի­օ­րի­նա­կու­թյու­նից, ո­ւս­տի ա­մեն կերպ ձգ­տում է­ինք բազ­մաձ­ևու­թյուն ու ան­կրկ­նե­լի­ու­թյուն հա­ղոր­դել մեր մտա­ծո­ղու­թյա­նը և, որ­քան որ դա հնա­րա­վոր էր, հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րին:

* * *

Հա­ջորդ ե­րե­կո նա կր­կին այ­ցե­լեց ի­նձ: Ան­ձայն բա­րևե­ցինք ու կր­կին տե­ղա­վոր­վե­ցինք շախ­մա­տի տախ­տա­կի մոտ: Նա­խորդ ե­րե­կո ոչ մի նոր քայլ չէր ար­վել՝ չնա­յած եր­կուսս էլ տաս­նյակ զար­գա­ցում­ներ է­ինք դի­տար­կել մեր մտ­քում:

Մի ժա­մի չափ ան­խոս նս­տե­լուց հե­տո ես հանդգ­նե­ցի խախ­տել լռու­թյու­նը և դի­մե­ցի ըն­կե­րոջս.

– Ի­՞նչ կա մեր հե­րո­սից:

– Ոչ մի նոր բան,– կարճ ու ա­ռար­կու­թյուն չհան­դուր­ժող տո­նով պա­տաս­խա­նեց քն­նիչ ըն­կերս՝ հա­յաց­քը շախ­մա­տի տախ­տա­կից չկտ­րե­լով:– Չեմ կար­ծում, որ ան­ցած մեկ գի­շեր­վա և ցե­րեկ­վա ըն­թաց­քում ի­նչ-որ է­ա­կան բան կա­տար­ված լի­նի նրա կյան­քում: Ես դրա մա­սին կի­մա­նայի:

– Դու նրան հետ­ևե՞լ ես:

– Բնավ դրա կա­րի­քը չու­նեմ:

– Այդ դեպ­քում ին­չո՞ւ ես վս­տահ,– հե­տաքրքր­վե­ցի ես:

– Հա­կա­ռակ պա­րա­գա­յում դա ո­րոշ փո­փո­խու­թյուն­նե­րի կհան­գեց­ներ, ի­սկ ես ոչ մի նոր բան չեմ տե­սել: Ճա­շի հա­մը փոր­ձե­լու հա­մար պար­տա­դիր չէ ամ­բողջ ճաշն ու­տել: Մի գդա­լով կամ մի պնա­կով ի­սկ կա­րե­լի է հետ­ևու­թյուն ա­նել: Մի ծաղ­կի բաց­վելն էլ փո­խում է հա­մայն տի­ե­զեր­քի պատ­կե­րը: Ե­թե ի­նչ-որ նոր բան լի­ներ՝ ես կն­կա­տե­ի:

– Դու այդ­քան ու­շա­դի՞ր ես:

– Կար­ևոր հար­ցե­րում՝ այո: Մի մո­ռա­ցիր, որ մեր հե­րո­սը իմ ու­սում­նա­սի­րու­թյան նյութն է վեր­ջին տաս­ներ­կու ա­միս­նե­րի ըն­թաց­քում: Եվ ի­րա­վի­ճակն էլ ա­վե­լի քան լուրջ է: Ան­նե­րե­լի ան­պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն կլի­ներ իմ կող­մից այդ ա­մե­նին մատ­նե­րիս ա­րան­քից նայե­լը: Դրա հա­մար էլ դի­մե­ցի քո օգ­նու­թյա­նը, ո­րն ան­փո­խա­րի­նե­լի կլի­նի այս պա­հին: Հույս ու­նեմ՝ դեռ միտքդ չես փո­խել:

– Ա­մեն­ևին, բայց, ի­նչ­պես խոս­տա­ցել է­իր, ի­նձ պի­տի ա­վե­լի շատ տե­ղե­կու­թյուն­ներ տրա­մա­դրես նրա մա­սին: Ա­ռայժմ ես խոր­հե­լու նյութ ի­սկ չու­նեմ, ո­ւր մնաց թե՝ վեր­լու­ծու­թյուն­ներ ա­նե­լու:

– Ի­հար­կե, ես պատ­րաստ եմ, սա­կայն, ա­ռաջ ը­նկ­նե­լով, ցան­կա­նում եմ խն­դրել՝ ի­նձ­նից չպա­հան­ջես ան­ձնա­կան բնույ­թի որ­ևէ ման­րա­մասն՝ ի­՞նչ է հագ­նում, որ­տե՞ղ է ապ­րում, ի­՞նչ գրքեր է կար­դում, ի­՞նչ է սի­րում ու­տել և այլ նմա­նա­տիպ բա­ներ: Ես պար­զա­պես ան­պա­տաս­խան կթող­նեմ քեզ,– ա­սաց ըն­կերս:

– Լավ, բայց ին­չո՞ւ ես խու­սա­փում դրա­նից: Բա­ցառ­ված չէ, որ ի վեր­ջո ես կի­մա­նամ, թե նա ով է:

– Ե­րբ գա այդ օ­րը (ե­թե գա), և դու ճա­նա­չես նրան, ա­պա ի­նքդ կս­տա­նաս այդ, իմ հա­մոզ­մամբ՝ ե­րկ­րոր­դա­կան հար­ցե­րի պա­տաս­խա­նը: Ա­ռայժմ, խն­դրում եմ, բա­վա­րար­վիր ա­վե­լի ը­նդ­հա­նուր ու կար­ևոր հար­ցե­րով:

– Դու ակ­նար­կում ես, որ ես ճա­նա­չո՞ւմ եմ նրան: Հա­մե­նայն­դեպս, ես այդ­պի­սի տպա­վո­րու­թյուն ու­նեմ:­

Ըն­կերս ան­մի­ջա­պես չպա­տաս­խա­նեց: Հա­յաց­քը վեր­ջա­պես բարձ­րաց­րեց շախ­մա­տի տախ­տա­կից, ան­քթիթ նայեց աչ­քե­րիս, մի քա­նի վայր­կյան էլ այդ դիր­քում լուռ մնաց ու ա­սաց.

– Չգի­տեմ: Ի­րոք չգի­տեմ: Բա­ցառ­ված չէ: Ա­մեն դեպ­քում, ե­թե ես նա­խօ­րոք հայտ­նեմ նրա ա­նու­նը, ա­պա քեզ հա­վա­քա­գրե­լու իմ բո­լոր ջան­քե­րը ջու­րը կընկ­նեն: Ե­թե դու ճա­նա­չում ես նրան, ա­պա քո գնա­հա­տա­կան­նե­րը, հնա­րա­վոր է, ա­վե­լի ան­ձնա­կան դառ­նան, մինչ­դեռ դա ոչ ի­նձ և ոչ էլ, ա­ռա­վել ևս, նրան այս պա­հին պետք չէ: Դա կխառ­նի իմ բո­լոր խա­ղաթղ­թե­րը: Շատ բա­ներ քեզ պարզ կդառ­նան ա­ռա­ջին հա­յաց­քից օ­տար մտ­քե­րի շուրջ մեր զրույց­նե­րից: Ես դի­տա­վո­րյալ հե­ռա­վոր շր­ջա­գա­յու­թյուն­ներ կա­նեմ զու­գա­հեռ աշ­խարհ­նե­րում, բայց ար­դյուն­քում դու կար­ևոր հե­տևու­թյուն­ներ կա­նես: Հա­ճախ կողմ­նային տե­սո­ղու­թյամբ մարդն ա­վե­լի շատ բան է ըն­կա­լում, քան դեմ-հան­դի­ման նայե­լիս:­

Ի նշան հա­մա­ձայ­նու­թյան՝ ես գլ­խով ա­րե­ցի, ի­սկ նա շա­րու­նա­կեց.

– Ա­մեն մարդ (կամ կեն­դա­նի, կամ բույս) խիստ կոնկ­րետ ու ո­րո­շա­կի ա­ռա­քե­լու­թյամբ է լույս աշ­խարհ գա­լիս: Կար մի մո­ծակ, պատ­կե­րաց­նո՞ւմ ես՝ մի չն­չին ա­րա­րած, ո­րն Ա­լեք­սանդր Մե­ծի մահ­վան ո­ւղ­ղա­կի պատ­ճա­ռը դար­ձավ: Ի դեպ, նա հենց այն մի­ջոցն էր, ո­րով կա­տար­վեց ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նը: Նման եր­ևույթ­նե­րը հա­ճախ մեր դա­տո­ղա­կա­նու­թյան սահ­ման­նե­րից դուրս են, սա­կայն ե­թե բնա­գի­տու­թյան հե­տա­դարձ խն­դի­րը քն­նար­կենք, ա­պա ա­կն­հայտ է, որ որ­ևէ պա­տա­հա­կան բան եր­բեք չի կա­տար­վում: Ա­մեն ի­նչ ու­նի իր պատ­ճա­ռը, ո­ւս­տի և պի­տի ու­նե­նա իր հետ­ևան­քը: Ը­ստ ո­րում՝ ճիշտ է նաև հա­կա­ռակ պն­դու­մը: Մեզ հիմ­նա­կա­նում, հատ­կա­պես ժա­մա­նա­կի ներ­կա վի­ճա­կում, ան­հայտ է որ­ևէ մար­դու տեղն ու դե­րը:

– Ան­կան­խա­տե­սե­լի են Տի­րոջ ճա­նա­պարհ­նե­րը:

– Մի­ան­գա­մայն: Ո­ւս­տի ե­թե մենք չենք տես­նում պատ­ճա­ռա­հետ­ևան­քային նր­բին կա­պե­րը, ա­պա դա չի նշա­նա­կում, թե դրանք գո­յու­թյուն չու­նեն: Պար­զա­պես դրանք ա­կն­հայտ չեն և թաքն­ված են ժա­մա­նա­կի մի­ա­չափ բա­վի­ղում: Որ­պես­զի Ա­րիս­տո­տե­լը Ա­րիս­տո­տել դառ­նար և ա­պա հա­կա­դրվեր Պլա­տո­նին, նախ պի­տի ան­ցներ վեր­ջի­նիս դպ­րո­ցով ու հիմ­նո­վին ըն­կա­լեր իր ու­սուց­չի փի­լի­սո­փա­յու­թյու­նը: Եվ մի­այն դրա­նից հե­տո նա ստեղ­ծեց նո­րը՝ ի­րե­նը, ո­րը, ի­նչ­պես գի­տես, լի­ո­վին կամ գրե­թե լի­ո­վին հա­կա­դրվում է Պլա­տո­նի տե­սու­թյանն ու աշ­խար­հըն­կալ­մա­նը,– ըն­կերս իր տա­րեր­քի մեջ էր:

– Մարդ­կու­թյան ամբո­ղջ փի­լի­սո­փա­յու­թյու­նը և գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյու­նը Ա­րիս­տո­տե­լի ու Պլա­տո­նի բա­նա­վե­ճի մեջ է ամ­փոփ­ված:

– Թերևս: Նույ­նը կա­րե­լի է ա­սել Պի­կա­սոյի մա­սին: Կու­բիզ­մին հաս­նե­լու հա­մար նա նախ պետք է ան­ցներ ա­կա­դե­մի­ա­կան խիստ մի­ջանցք­նե­րով: Հենց դրա­նում է Պի­կա­սոյի մե­ծու­թյու­նը: Նա իր մեջ պար­փա­կում է ի­րե­նից ա­ռաջ ստեղծ­ված ամբո­ղջ ար­վես­տը, ո­րի վրա ո­տք դնե­լով՝ մի քայլ ա­ռաջ է գնա­ցել: Այս ա­ռու­մով զազ­րե­լի ու ժա­մա­նա­կավ­րեպ են նո­րա­թուխ մտա­ծող­ներն ու ար­վես­տա­գետ­նե­րը, ո­րոնք, հա­ճախ պատ­կե­րա­ցում ան­գամ չու­նե­նա­լով ի­րեն­ցից ա­ռաջ կա­տար­վա­ծի ու ստեղծ­վա­ծի մա­սին, խար­խա­փում են խա­բու­սիկ նո­րա­րա­րու­թյան լա­բի­րին­թո­սում:

– Սո­ղո­մոնն ա­սում էր, որ ո­չինչ նոր չէ ե­րկ­րի վրա, ի­սկ Պլա­տոնն ա­վե­լաց­նում է՝ ա­մեն գի­տե­լիք այլ բան չէ, քան հի­շո­ղու­թյուն, ո­ւս­տի Սո­ղո­մո­նին է պատ­կա­նում այն ի­մաս­տուն միտ­քը, թե՝ ա­մեն մի նոր բան ար­դեն ի­սկ մո­ռաց­ված հինն է: Սա կա­րող ես կար­դալ Բե­կո­նի «Փոր­ձե­րում»,– մեջ­բե­րե­ցի ես:

– Լավ է աս­ված: Ես թերևս կա­վե­լաց­նե­ի, որ ժա­մա­նակ է պետք հի­նը մո­ռա­նա­լու հա­մար: Ի­սկ մար­դու ժա­մա­նա­կը ի­րա­կա­նում այն­քան էլ եր­կար չէ: Պետք է այն ար­դյու­նա­վետ օգ­տա­գոր­ծել:

– Այ­սինքն՝ ճիշտ ապ­րել:

– Այո, նախ՝ ապ­րել, և ա­պա՝ ճիշտ ապ­րել: Ե­թե տր­ված է կյան­քը, ա­պա պետք է այն ապ­րել: Մինչ­դեռ մեր հե­րո­սի կյան­քը ժա­մա­նա­կաս­պա­նու­թյան մի դա­սա­կան օ­րի­նակ է: Ըն­դու­նում եմ՝ հեշտ չէ, ե­թե ­չա­սեմ՝ դժ­վար, կյան­քում կողմ­նո­րոշ­վե­լը և քեզ վե­րա­պահ­ված դե­րը գտ­նե­լը, սա­կայն գո­նե պետք է փնտ­րել, քայ­լել, բախ­վել պա­տե­րին, եր­բեմն ար­նոտ­վե­լու աս­տի­ճան… Ա­նց­նել սխալ ճա­նա­պարհ­նե­րով ու ետ դառ­նալ: Գտ­նել քո նեղ ու տա­տաս­կոտ ա­րա­հե­տը և դրա­նով ա­ռաջ ըն­թա­նալ քայլ առ քայլ: Ո­րով­հետև մի­այն թա­կո­ղին է բաց­վում, մի­այն փնտ­րողն է գտ­նում, և մի­այն խն­դրողն է ստա­նում: Մինչ­դեռ ես նա­յում եմ նրան ու զար­մա­նում: Այն­պի­սի տպա­վո­րու­թյուն է, որ նա գնում է բո­լոր հնա­րա­վոր ճա­նա­պարհ­նե­րով, ո­ւր դի­մա­դրու­թյան չի հան­դի­պում:

– Դա մե­խա­նի­կայի մեծ օ­րենքն է՝ բո­լոր բնա­կան եր­ևույթ­նե­րը ձգ­տում են գնալ նվա­զա­գույն դի­մա­դրու­թյան ճա­նա­պար­հով՝ ա­պա­հո­վե­լով, այս­պես կոչ­ված, փոք­րա­գույն գոր­ծո­ղու­թյան սկզ­բուն­քը: Շա­րու­նա­կիր, խն­դրեմ:

– Այո, բայց մար­դը ֆի­զի­կա­կան մար­մին չէ, քա­նի որ մտա­ծե­լու հատ­կա­նիշ ու­նի, և որ­ևէ տե­ղից չի եր­ևում, թե նա պետք է փոք­րա­գույն գոր­ծո­ղու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նի: Ա­վե­լին, մեր հե­րո­սի մտա­ծո­ղու­թյու­նը կաշ­կանդ­ված է ի­նքն իր մեջ և կար­ծես ի­նք­նան­պա­տակ է: Նման միտքն ը­նդ­հան­րա­պես որ­ևէ գոր­ծո­ղու­թյան չի կա­րող տա­նել: Ե­թե բո­լոր մտա­ծող­ներն ա­ռաջ­նորդ­վե­ին այդ սկզ­բուն­քով, ի­սկ ա­վե­լի տե­ղին է ա­սել՝ սկզ­բուն­քի բա­ցա­կա­յու­թյամբ, ա­պա մենք ո­՛չ Ա­րիս­տո­տել կու­նե­նայինք, ո­՛չ Բախ, ո­՛չ Նյու­տոն, ո­՛չ Լայբ­նից, ո­՛չ Օ­շո և ոչ էլ Պի­կա­սո: Մտա­ծող մար­դուն պետք է մի քիչ էլ հե­ղա­փո­խա­կան լի­նել ու փոր­ձել փակ դռ­ներ բա­նալ:

– Ա­մեն մար­դու չի տր­ված փակ դռ­ներ բա­նալ,– նկա­տե­ցի ես:

– Մեր հե­րո­սին տր­ված էր ոչ թե լոկ մեկ, այլ թերևս մի քա­նի փակ դուռ բա­նալ: Նա կա­րող էր հրա­շա­լի ե­րա­ժիշտ լի­նել և, ա­սենք՝ զար­գաց­նե­լով Բա­խի տե­սու­թյու­նը, մի քայլ ա­ռաջ տա­նել ե­րաժշ­տու­թյու­նը: Բայց նա դա չի ա­նում և բնավ չի էլ պատ­րաստ­վում ի­րեն հոգս պատ­ճա­ռել այդ ա­ռու­մով: Նա կա­րող էր հրա­շա­լի մա­թե­մա­տի­կոս լի­նել և, հետ­ևո­ղա­կա­նո­րեն աշ­խա­տե­լով, մի նոր հի­աս­քանչ գյուտ ա­նել կամ էլ, ա­սենք, ա­պա­ցու­ցել ցայ­սօր չա­պա­ցուց­ված թե­ո­րեմ­նե­րից մեկ­նու­մե­կը: Որ­քան գի­տեմ՝ նման խն­դիր­ներ դեռ մնա­ցել են:

– Այո, ի­հար­կե, Ֆեր­մայի մեծ թե­ո­րե­մը, շր­ջա­նի քա­ռա­կու­սե­լի­ու­թյու­նը, ե­րկ­րա­չա­փա­կան աք­սի­ոմ­նե­րի հար­ցը և այլն, և այլն: Դրանց վրա շատ մեծ գլուխ­ներ են սպի­տա­կել:

– Նա կա­րող էր ան­զու­գա­կան ի­րա­վա­բան լի­նել կամ գրա­կա­նա­գետ, նկա­րիչ կամ ար­վես­տի տե­սա­բան, վեր­ջա­պես՝ մեծ ֆի­զի­կոս ու փորձ ա­ներ Մեն­դե­լե­ևի ա­ղյու­սա­կի պես մի բան հնա­րել բնա­գի­տու­թյան բնա­գա­վա­ռում՝ ժա­մա­նա­կա­կից գի­տու­թյան այս խառ­նաշ­փո­թին վերջ տա­լու նպա­տա­կով:

– Կար­ծեմ Այնշ­տայնն էր փոր­ձում դա ա­նել,– նկա­տե­ցի ես:

– Փոր­ձում էր, բայց նրա հե­ղի­նա­կու­թյունն իր սև գործն ա­րեց, և տե­սա­կան գի­տու­թյու­նը կար­ծես փա­կու­ղի մտավ: Ա­մեն դեպ­քում նա փոր­ձեց ա­նել, և դա ի­նք­նին ող­ջու­նե­լի է: Քա­նի՞ փորձ է ա­րել Է­դի­սո­նը է­լեկտ­րա­կան լամ­պը հնա­րե­լու ճա­նա­պար­հին: Չի հու­սա­հատ­վել ու ի վեր­ջո հա­սել է նպա­տա­կին: Բաց­վում է մի­այն նրանց ա­ռջև, ով­քեր բա­խում են: Մեր հե­րո­սը կա­րող էր լեզ­վա­բա­նու­թյա­նը նվիր­վել ու, ա­սենք, հա­մե­մա­տա­կան լեզ­վա­բա­նու­թյան մի­ջո­ցով շատ ու շատ գյու­տեր ա­նել, սա­կայն այս բնա­գա­վա­ռում էլ նա մս­խեց իր տա­ղան­դը և ար­դյուն­քում ո­չն­չի չհա­սավ: Կնե­րես, որ այս օ­րի­նակ­ներն եմ բե­րում: Պար­զա­պես ցան­կա­նում եմ հաս­կա­նա­լի լեզ­վով խո­սել: Ես կա­րող եմ այդ շար­քը շա­րու­նա­կել, բայց ա­սածս էլ բա­վա­րար է: Նա կա­րող էր բա­զում կամ գո­նե մեկ փակ դուռ բա­նալ, սա­կայն չա­րեց դա և չի էլ պատ­րաստ­վում:

– Ի­սկ ին­չո՞ւ ես կար­ծում, թե չի պատ­րաստ­վում: Ո­՞վ գի­տե՝ ա­մեն ի­նչ դեռ ա­ռջ­ևում է: Այս­քան ժա­մա­նակ նա վա­գրի պես պրկ­վել է և ո­ւր որ է կկա­տա­րի իր վճ­ռա­կան ցատ­կը…

– Ի­՜նչ բա­նաս­տեղ­ծա­կան բա­ռեր ե­ն… Ո­՛չ, չի՛ կա­տա­րի, քա­նի որ բնավ չի պրկ­վել և պրկ­վե­լու փորձ էլ չի ա­րել: Բա­ցի այդ՝ ա­մեն ի­նչ իր ժա­մա­նակն ու­նի, ի­սկ նրա ժա­մա­նա­կը, որ­քա­նով ի­նձ է հայտ­նի, ար­դեն ան­ցնե­լու վրա է:

– Կար­ծում եմ՝ նա պար­զա­պես ան­վճ­ռա­կան է: Բնա­ծին տա­ղանդ­նե­րով օ­ժտ­ված մար­դիկ հա­ճախ փոք­րո­գի են լի­նում ու ա­նօգ­նա­կան, և նրանց ո­գու ու­ժը վճ­ռա­կան պա­հե­րին չի բա­վա­րա­րում: Ի­նչ­պես դու ես նկա­տում՝ նրանք տես­նում են այդ փակ դռ­նե­րը, սա­կայն ան­կա­րող են բա­նալ դրանք կամ էլ գո­նե բա­ցե­լու փորձ ձեռ­նար­կել, այլ ըն­դա­մե­նը խար­խա­փում են դրանց ա­ռջև, ո­րն էլ, բնա­կա­նա­բար, հան­գեց­նում է ժա­մա­նա­կավ­րեպ գո­յու­թյան կամ, որ ա­վե­լի լավ չէ, ժա­մա­նա­կաս­պա­նու­թյան՝ հար­կա­դրված կամ էլ ի­նք­նին ար­դեն բնա­կան թվա­ցող:

– Շա­րի­ա­թի օ­րենք­նե­րով՝ ան­նպա­տակ կյանք վա­րող­նե­րին մա­հա­պա­տիժ է սահ­ման­ված,– հի­շե­ցի ես:

– Այո, Մու­հա­մե­դը ճիշտ էր հաս­կա­նում մար­դու է­ու­թյունն ու գնա­հա­տում նրա դե­րը: Նման մարդ­կանց զո­րա­վոր խթան է պետք: Շա­տե­րի հա­մար դա ան­ձնա­կան ապ­րում­ներն են ու տվայ­տանք­նե­րը կամ էլ մի այլ հո­գե­վի­ճակ, ո­րն ի զո­րու է նրանց դուրս հա­նել այդ սո­վո­րա­կան դար­ձած ճահ­ճից: Դա ու­րիշ խն­դիր է: Ե­թե մարդն ա­նե­լիք ու­նի, ա­պա հան­գա­մանք­նե­րը պետք է այն­պես դա­սա­վոր­վեն, որ նա ա­նի այդ քայ­լը:

– Ու­զում ես ա­սել, որ ան­հա­տի կամ­քը ե­րկ­րոր­դա­կա՞ն է: Նա ի­նքն ա­նե­լիք չու­նի՞: Ճի՞շտ հաս­կա­ցա:

– Աշ­խար­հը կամք է և պատ­կե­րա­ցում: Կամ էլ հա­կա­ռա­կը՝ պատ­կե­րա­ցում և կամք: Հար­ցը դրանց հա­մա­տեղ դրս­ևոր­ման բնույթն է: Միշտ չէ, որ դա ի­րա­կա­նա­նում է: Պա­տա­հա­կա­նու­թյան և ան­հրա­ժեշ­տու­թյան թե­ման է: Դա բնո­րոշ է մի­այն հզոր ան­հատ­նե­րին:

– Մեր խո­սակ­ցու­թյու­նից պարզ է դառ­նում, որ մեր հե­րոսն այդ­պի­սին չէ, ե­թե, ի­հար­կե, ճիշտ են քո դի­տար­կում­ներն ու մեկ­նա­բա­նու­թյուն­նե­րը: Բա­ցառ­ված չէ, որ դու ի­նչ-որ բան չես նկա­տել կամ թե­րի ես նկա­տել:

– Բա­ցառ­վում է: Ես մո­մի լույ­սով ու խո­շո­րա­ցույ­ցով զն­նել եմ նրա ա­մեն մի կե­տը: Մի՛ մո­ռա­ցիր, որ ես ոս­տի­կա­նու­թյան քն­նիչ եմ,– ըն­կերս ժպ­տաց:

– Հնա­րա­վոր է, բայց մո­մի տակ միշտ մութ է,– նկա­տե­ցի ես:

– Ու­զում ես ա­սել, որ ի­նչ-որ տեղ վրի­պե՞լ եմ:

– Չգի­տեմ: Թեև, հիմք ըն­դու­նե­լով քո վեր­լու­ծա­կան տա­ղան­դը, կա­րող եմ ա­սել, որ բա­վա­կա­ն ճիշտ ես կա­ռու­ցում նրա պատ­կե­րը: Ե­թե դա այդ­պես է, ա­պա կա­րող եմ ա­սել, որ մեր հե­րո­սը թու­լա­կա­մի մեկն է: Ի վեր­ջո, լսե­լու հա­մար պետք է ա­կանջ դնել և տես­նե­լու հա­մար պետք է նայել: Մինչ­դեռ նա, եզ­րա­կաց­նե­լով քո պատ­մա­ծից, զմռսել է ա­կանջ­նե­րը և կույ­րի ակ­նոց է կրում՝ չնա­յած հրա­շա­լի տե­սո­ղու­թյուն ու­նի:

– «Ով ու­նի՝ նրան կտր­վի, ի­սկ ով չու­նի՝ նրա­նից ե­ղածն էլ կվերց­վի»:

– Լավ մեջ­բե­րում է: Տե­ղին, դի­պուկ և նուրբ,– հա­մա­ձայ­նե­ցի ես:

– Շնոր­հա­կա­լու­թյուն: Դու ճիշտ եզ­րա­կա­ցու­թյան ե­կար՝ նա թու­լա­կամ է և փոր­ձում է դա ար­դա­րաց­նել իր ծու­լու­թյամբ: Մի­այն ու­ժեղ մար­դը կա­րող է ի­նքն ի­րեն քն­նա­դա­տա­բար մո­տե­նալ, ը­նդ ո­րում՝ հեգ­նանքն ու հու­մորն այս­տեղ տեղ չու­նեն: Եվ մի­այն ու­ժեղ մարդն է ըն­դու­նակ սե­փա­կան ան­հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րի պատ­ճառն իր մեջ փնտրել ու գտ­նել: Մեր հե­րո­սը պատ­րաստ է հա­զար ու մի ի­րա­կան ու մտա­ցա­ծին հան­գա­մանք­նե­րի հղում կա­տա­րել, մի­այն թե թաքց­նի կամ գո­նե սքո­ղի սե­փա­կան ան­ճա­րա­կու­թյու­նը:

– Նա թույլ մարդ է:

– Ար­դեն ա­սա­ցիր: Ուրեմն ի­՞նչ է պետք ա­նել:

– Պետք է փոր­ձել օգ­նել նրան,– պա­տաս­խա­նե­ցի ես ու վեր­ջա­պես մի քայլ ա­րե­ցի շախ­մա­տի եր­կա­րած պար­տի­ա­յում: Ըն­կերս ու­շա­դիր զն­նեց ֆի­գուր­նե­րի վե­րա­դա­սա­վո­րու­մը և, կար­ծես հենց այդ քայ­լիս սպա­սե­լով, կա­տա­րեց իր պա­տաս­խան քայ­լը: Ես կր­կին ը­նկղմ­վե­ցի զին­վոր­նե­րի, թեթև ու ծանր ֆի­գուր­նե­րի աշ­խար­հը, ի­սկ մր­ցա­կիցս շա­րու­նա­կեց իր պատ­մու­թյու­նը.

– Ի­նչ­պես դու շատ ճիշտ նկա­տե­ցիր՝ նրան որ­ևէ հզոր ազ­դակ է ան­հրա­ժեշտ այդ սպա­նիչ թմ­բի­րից դուրս գա­լու հա­մար: Ար­տա­քին կամ ներ­քին մի խթան: Դա կա­րող է մար­դու հա­վա­տը լի­նել կամ էլ նե­րանձ­նա­կան մի այլ մի­ջոց:

– Cherchez la femme, mon cher ami:

– Հնա­րա­վոր է: Ին­չո՞ւ ոչ: Հա­սա­րա­կա­կան ճա­նաչ­ման ար­ժա­նա­ցած ա­մեն տղա­մար­դու կյան­քում կի­նը շատ կար­ևոր դեր է խա­ղում: Հնա­րա­վոր է՝ դի­մա­կա­վոր­ված կամ էլ կու­լիս­նե­րում, բայց նա ան­պայ­ման գո­յու­թյուն ու­նի:

– Կի­նը կամ կնոջ կեր­պա­րը:

– Ո­րն, ի վեր­ջո, նույն բանն է:– Զրու­ցա­կիցս բազ­մա­նշա­նակ ժպ­տաց:

– Զգո՛ւյշ, կա­նայք քեզ Լին­չի դա­տաս­տա­նի կեն­թար­կեն այս հա­մե­մա­տու­թյան հա­մար,– կա­տա­կե­ցի ես:

– Հնա­րա­վոր է: Ես ար­դեն հաշտ­վել եմ այն մտ­քի հետ, որ բնա­կան մա­հով չեմ գնա­լու այս աշ­խար­հից: Կամ հե­րե­տի­կոս­ներն են այ­րե­լու կրա­կի վրա, կամ էլ, որ ա­վե­լի սար­սա­փե­լի է, կա­նայք են Լին­չի դա­տաս­տա­նի են­թար­կե­լու և ի­բրև պա­տիժ պար­տա­դրե­լու են հա­րեմ պա­հել,– կա­տա­կիս կա­տա­կով պա­տաս­խա­նեց ըն­կերս:

– Ա­մեն դեպ­քում, ի­նչ­պես Նից­շեն էր նկա­տում, ա­վե­լի լավ է մար­դաս­պա­նի ձեռքն ը­նկ­նել, քան մի կր­քոտ կնոջ ե­րա­զում հայտն­վել:­

Այս մտ­քե­րը մեզ բա­վա­կա­ն զվար­ճաց­րին: Ես վեր կա­ցա բազ­մո­ցից ու եր­կու­սիս հա­մար կո­նյակ լց­րե­ցի: Այդ ըն­թաց­քում ըն­կերս կլան­ված նա­յում էր շախ­մա­տի տախ­տա­կին: Հե­տո ա­սաց.

– Կինն ըն­դու­նակ է տղա­մար­դուն մինչև ա­ստ­ղե­րը հասց­նել, ե­թե, ի­հար­կե, այդ տղա­մարդն ըն­դու­նակ է ճախ­րե­լու: Եվ կա­րող է նրան ա­ստ­ղե­րից վար բե­րել, ե­թե տղա­մար­դը կա­մա­զուր­կի մեկն է: Ա­մեն դեպ­քում կնոջ հետ ճիշտ հա­րա­բեր­վե­լու հա­մար պետք է տղա­մարդ լի­նել: Կնոջ կեր­պարն այս­տեղ են­թա­դրյալ ի­մաստ ու­նի: Նա կա­րող է և ֆի­զի­կա­պես գո­յու­թյուն չու­նե­նալ, սա­կայն ի­րե­րի դրու­թյու­նը դրա­նից չի փոխ­վում: Կար­ևորն այն է, թե ի­նչ­պես ես վե­րա­բեր­վում «կին» հոր­ջորջ­վող է­ա­կին:­

Ես կո­նյա­կի բա­ժա­կը մեկ­նե­ցի ըն­կե­րոջս: Ի­նքս տե­ղա­վոր­վե­ցի նրա դի­մաց՝ բազ­մո­ցին, ըմ­պե­ցի իմ բա­ժա­կից ու գլ­խով հա­վա­նու­թյան նշան ա­րե­ցի: Կնոջ թե­ման ի­նձ ը­նդ­հան­րա­պես շատ էր գրա­վում, ի­սկ մեր հե­րո­սի պա­րա­գա­յում հատ­կա­պես հե­տաքր­քիր էր:­

Ըն­կերս շա­րու­նա­կեց իր միտ­քը.

– Ար­դեն բա­վա­կա­ն ժա­մա­նակ է, որ ես նրա կյան­քում կնոջն եմ փնտ­րում, սա­կայն մինչ օ­րս չեմ գտել: Ան­կեղծ ա­սած՝ կու­զե­ի նրան ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ գո­նե պոռ­նիկ­նե­րի շր­ջա­պա­տում տես­նել, սա­կայն բախտ չու­նե­ցա: Ա­վե­լի ճիշտ՝ նա բախտ չու­նե­ցավ, որ ի­րեն որ­ևէ կնոջ հետ տես­նեմ: Կնոջ թե­կուզ ժա­մա­նա­կա­վոր ներ­կա­յու­թյու­նը տղային տղա­մարդ է դարձ­նում, բայց մեր հե­րո­սը չգի­տի դրա մա­սին և կամ չի էլ պատ­կե­րաց­նում:

– Ի­սկ չե՞ս կար­ծում, որ մեկ տա­րին շատ քիչ է նման եզ­րա­կա­ցու­թյուն ա­նե­լու հա­մար: Մենք մեզ հա­ճախ դի­տա­վո­րյալ զր­կում ե­նք կնոջ ըն­կե­րու­թյու­նից՝ հոգ­ևոր է­ներ­գի­ան այլ վեկ­տո­րով ո­ւղ­ղոր­դե­լու հա­մար:

– Դա տա­րած­ված մո­լո­րու­թյուն է: Պետք չէ կնո­ջը հոգ­ևոր է­ներ­գի­ա տալ: Այն պարզ պատ­ճա­ռով, որ նա դրա կա­րի­քը չու­նի: Կնո­ջը պետք է սեր տալ և սեր ա­կն­կա­լել: Սա շատ պարզ ու մի­ա­ժա­մա­նակ շատ բարդ հաս­կա­ցո­ղու­թյուն է, ե­թե փոր­ձենք մե­խա­նիզ­մը բա­նա­կա­նու­թյան սահ­ման­նե­րում ո­րո­նել: Մինչ­դեռ սե­րը սր­տի ու բնազդ­նե­րի ար­գա­սիք է:

– Ի­սկ դու վս­տա՞հ ես քո գնա­հա­տա­կան­նե­րում: Մի­գու­ցե նրա տա­նը մի կին կա, կամ մե­կը գաղտ­նի այ­ցե­լում է նրան գի­շեր­նե­րը…

– Հա­վա­տա ի­նձ, որ չկա: Ես դեպ­քից դեպք լի­նում եմ նրա տա­նը և կնոջ նույ­նիսկ ծա­ծուկ ներ­կա­յու­թյու­նը նկա­տած կլի­նե­ի: Վա­խե­նամ, որ կին ա­րա­րածն իս­պառ օ­տար­ված է նրա կյան­քից: Թող դա լի­նի գաղտ­նի և հու­սա­հատ սի­րո կեր­պա­րը կամ էլ պար­զա­պես ամ­սա­գրից պոկ­ված մի գե­ղեց­կու­հու նկար… Չկա ու չկա՜: Մի­առ­ժա­մա­նակ ի­նձ թվում էր, թե նա ոչ դա­սա­կան սի­րո կողմ­նա­կից է: Ի­՞նչ կա որ, զազ­րե­լի, բայց հա­վա­նա­կան տար­բե­րակ է: Սա­կայն շու­տով տե­սա, որ դա էլ է բա­ցա­կա­յում:­

Ըն­կե­րոջս վեր­ջին խոս­քի վրա ես զզ­վան­քով ծա­մա­ծռե­ցի դեմքս, ի­սկ նա շա­րու­նա­կեց.

– Նա տղա­մարդ է, և կա­րե­լի է մտո­վի նրա կող­քին կին պատ­կե­րաց­նել, նույ­նիսկ գե­ղե­ցիկ կին, քա­նի որ առ­նա­կան ու գրա­վիչ ար­տա­քին ու­նի և հե­տաքր­քիր զրու­ցա­կից է: Կա­նայք դա սի­րում են: Բայց նա մե­նակ է, և դա տրա­մա­բա­նա­կան ի­մաստ չու­նի:

– Ի­սկ նա քեզ ո­չինչ չի՞ պատ­մել: Տղա­մար­դիկ սի­րում են ի­րենց ան­ցյա­լի սի­րային ար­կած­նե­րը վեր­հի­շել:

– Գի­տե՞ս, դա նույ­նիսկ է­ա­կան չէ: Ե­թե ան­ցյա­լում մեկն ան­գամ ե­ղել է, ա­պա հի­մա չկա: Ու­րեմն նա բա­ցա­ռել է կնոջ գո­յու­թյունն իր կյան­քում:

– Ի­սկ, միգու­ցե, չի՞ հա­մար­ձակ­վում քայլ ա­նել: Ա­սենք՝ իր փոք­րո­գու­թյան պատ­ճա­ռով:

– Վս­տահ չեմ: Ես դժ­բախ­տա­բար շատ վախ­կոտ մարդ­կանց եմ հան­դի­պել իմ կյան­քում, բայց նրանք բո­լորն էլ գո­նե գե­ղե­ցիկ աղ­ջիկ­նե­րի նկար­նե­րով հան­դես­ներ ու­նե­ին ի­րենց գրա­սե­ղան­նե­րի դա­րակ­նե­րում կամ էլ տեն­չում է­ին մեկ­նու­մե­կին ու­նե­նալ ի­րենց ան­կող­նում: Մեր հե­րո­սը դա էլ չու­նի: Ի դեպ, ու­շա­դրու­թյուն չե՞ս դարձ­րել՝ ո՞ւմ են ա­վե­լի հա­ճախ նա­խա­պատ­վու­թյու­նը տա­լիս կա­նայք՝ դաշ­նա­կա­հար­նե­րի՞ն, թե՞ կի­թա­ռա­հար­նե­րին:

– Եր­բեք չեմ մտա­ծել դրա մա­սին,– ա­կա­մայից խոս­տո­վա­նե­ցի ես:

– Ու­րեմն մտա­ծիր ա­զատ րո­պե­նե­րիդ:

– Ի­նձ թվում է՝ նա կորց­րել է ի­րա­կա­նու­թյան հետ կա­պը: Դա բնո­րոշ է փի­լի­սո­փա­նե­րին ու հի­մար­նե­րին: Ո­՞ր դա­սին է պատ­կա­նում նա:

– Կար­ծում եմ՝ եր­կու­սին էլ: Կամ էլ՝ ոչ մե­կին:

– Ի­սկ ին­չո՞ւմ է ար­տա­հայտ­վում նրա հի­մա­րու­թյու­նը,– հարց­րի ես:

– Ես քո հար­ցին հար­ցով կպա­տաս­խա­նեմ: Ո­՞րն է հի­մա­րի ու խե­լո­քի տար­բե­րու­թյու­նը:

– Հըմ… Եր­ևի պետք է այդ հար­ցը՝ հար­ցե­րի հար­ցը, Պլա­տո­նին ու Ա­րիս­տո­տե­լին ո­ւղ­ղել:

– Մի պահ մտա­ծիր: Հու­շեմ, որ թե՛ Պլա­տո­նը, թե՛ Ա­րիս­տո­տե­լը ան­կաս­կած խե­լա­ցի է­ին:

– Նկա­տի ու­նես, որ խե­լա­ցի մար­դը ճիշտ ո­րո­շում­նե­րը ժա­մա­նա­կին է կա­յաց­նում, ի­սկ հի­մա­րը՝ ու­շա­ցու­մո՞վ: Հե­տին հա­յաց­քով բո­լո­րը խե­լա­ցի են: Իմի­ջիայ­լոց, քո քայլն է:

– Ի­րա­վա­ցի ես հա­րյուր տո­կո­սով,– ըն­կերս հա­յաց­քը հա­ռեց շախ­մա­տի տախ­տա­կին, կում ա­րեց ա­փե­րի մեջ տա­քաց­րած կո­նյա­կից ու կի­սա­ձայն կրկ­նեց.

– Հա­րյուր տո­կո­սով…

Շախ­մա­տային պար­տի­ան սկզբ­նա­խա­ղից ան­ցնում էր միջ­նա­խա­ղի: Ե­թե սկզ­բում մենք կա­րող է­ինք պար­զա­պես վեր­հի­շել վար­պետ­նե­րի կա­տա­րած քայ­լե­րը ու փոր­ձել ըն­դօ­րի­նա­կել, ա­պա հի­մա ար­դեն ա­վե­լի շատ մտա­ծե­լու նյութ կար, ո­ւս­տի մեր զրույցն առ­ժա­մա­նակ ը­նդ­հատ­վեց: Ըն­կերս ար­տա­քուստ տար­ված էր շախ­մա­տով, ի­սկ ես, նրա քայ­լին սպա­սե­լով, խոր­հում է­ի այն մա­սին, որ փի­լի­սո­փա­յա­կան հիմ­նա­կան դրույթ­նե­րը կի­րա­ռե­լի են նաև խա­ղե­րի տե­սու­թյան մեջ, մաս­նա­վո­րա­պես՝ շախ­մա­տի: Լավ շախ­մա­տիս­տը հիմ­նա­կա­նում ճիշտ քայ­լեր է ա­նում, մինչ­դեռ թույլ խա­ղա­ցո­ղը ա­վե­լի հա­ճախ է սխալ­վում և ա­պա հե­տա­գա քայ­լե­րում փոր­ձում շտ­կել ի­րա­դրու­թյու­նը: Մի­ա­ժա­մա­նակ կար­ևոր է նաև կամ­քի դրս­ևո­րու­մը: Կենտ­րո­նա­ցում, ճիշտ վեր­լու­ծու­թյուն՝ ան­պայ­ման զու­գակց­ված փոր­ձի և տեխ­նի­կայի հետ, կամ­քի դրս­ևո­րում, և հա­ջո­ղու­թյունն ա­պա­հով­ված կլի­նի: Շախ­մա­տը նմա՞ն է կյան­քին: Թերևս: Մի­այն թե կյան­քը ոչ թե ու­թը ու­թի վրա սևուս­պի­տակ տախ­տակ է, այլ ա­ռն­վազն ե­ռա­չափ ու մեր տե­սա­նե­լի­ու­թյան սահ­ման­նե­րում՝ ան­վերջ: Ո­ւս­տի սխալ է այն տե­սա­կե­տը, թե լավ շախ­մա­տիս­տը կյան­քի հար­ցե­րում էլ պի­տի խե­լա­ցի լի­նի ու ճիշտ կողմ­նո­րոշ­վող: Ան­ձամբ ես ա­վե­լի հակ­ված եմ այն մտ­քին, որ պո­կեր խա­ղա­ցողն ա­վե­լի ճկուն ու շր­ջա­հա­յաց է, քան շախ­մա­տիս­տը, քա­նի որ թղ­թա­խա­ղում ա­վե­լի վառ են դրս­ևոր­վում մարդ­կանց՝ դի­մա­ցի­նին ճիշտ գնա­հա­տե­լու կա­րո­ղու­թյունն ու փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը պատ­շաճ կա­ռու­ցե­լու ու­նա­կու­թյու­նը:

* * *

Գի­շե­րը մտա­ծում է­ի այդ մար­դու մա­սին: Չնա­յած ըն­կերս չշա­րու­նա­կեց կի­սատ խոս­քը, կա­րող է­ի են­թա­դրել, որ նա մեր հե­րո­սին խե­լա­ցի մարդ չի հա­մա­րում և ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ հա­մա­ձայն է իմ բա­նաձ­ևու­մին: Աս­տի­ճա­նա­բար իմ ա­ռջև էր հառ­նում նրա ա­ղոտ կեր­պա­րը՝ տա­ղան­դա­վոր ու ան­վճ­ռա­կան, կրթ­ված ու ժա­մա­նա­կի հան­դեպ ան­տար­բեր, ի­մաս­տա­սեր, բայց և ի­մաս­տա­կու­թյա­նը տուրք տվող, գի­տուն և ոչ մե­կին չլ­սող ու քն­նա­դա­տու­թյուն չըն­դու­նող: Թեև սե­փա­կան ան­ձը նրա հա­մար ա­մե­նա­բարձր հե­ղի­նա­կու­թյունն է, նա կար­ծես վա­խե­նում է ի­նքն ի­րե­նից: Ու­ժեղ մտա­ծող ու թույլ ի­րա­գոր­ծող: Ման­րուք­նե­րի մեջ հա­ջո­ղակ ու կար­ևոր հար­ցե­րում ձա­խորդ: Ճշ­տա­պահ մա­թե­մա­տի­կոս այն­տեղ, ո­ւր հարկ է բնազդ­նե­րին ա­պա­վի­նել: Եվ ցր­ված փի­լի­սո­փա այն հար­ցե­րում, ո­ւր լր­ջա­խո­հու­թյան կար­ևո­րու­թյու­նը ճա­կա­տա­գրա­կան դեր է խա­ղում: Հե­տաքր­քիր զրու­ցա­կից ու ձանձ­րա­լի մարդ… Ես կա­րող է­ի այս շար­քը ին­դուկ­ցի­այի մե­թո­դով ը­նդ­լայ­նել, սա­կայն չէ­ի շտա­պում վերջ­նա­կան պատ­կեր ստեղ­ծել:­

Ինձ հան­գիստ չէր տա­լիս այն սևե­ռուն գա­ղա­փա­րը, որ ես ճա­նա­չում եմ այդ մար­դուն, և բա­վա­կան է ու­ղեղս մի լավ լա­րեմ՝ կտես­նեմ նրան: Գայ­թակ­ղու­թյու­նը շատ մեծ էր: Սա­կայն հա­ջորդ պա­հին ա­կն­հայտ էր դառ­նում, որ բա­ռային մակ­դիր­ներն ու բնու­թա­գրե­րը, որ­քան էլ որ շատ է­ին, հնա­րա­վո­րու­թյուն չէ­ին տա­լիս հս­տակ դի­մա­գծեր ձևա­վո­րել: Հմուտ գան­գա­բան­նե­րը կա­րո­ղա­նում են լի­ո­վին վե­րա­կանգ­նել հա­զա­րա­մյակ­ներ ա­ռաջ ապ­րած մար­դու գլ­խի ոս­կոր­նե­րը, ա­պա մկան­ներն ու մյուս ա­նա­տո­մի­ա­կան ման­րա­մաս­նե­րը, սա­կայն ան­կա­րող են ո­րո­շել այդ մար­դու դի­ման­կարն ու հա­յաց­քը և, որ­քան էլ որ հա­կա­գի­տա­կան հն­չի, վեր­ջին վայր­կյա­նին հեն­վում են ան­ձնա­կան ին­տո­ւի­ցի­այի վրա ու փոր­ձում վե­րար­տա­դրել մար­դու դեմ­քը: Նույն վի­ճա­կում ես է­ի ի­նձ զգում: Ձեռ­քիս տակ է­ին այդ նկա­րի բո­լոր կտոր­նե­րը, սա­կայն ոչ մի կերպ ի­րար չէ­ին գա­լիս, որ ամ­բող­ջու­թյուն դառ­նային: Ծի­ծա­ղով հի­շե­ցի Մըր­ֆի­ին վե­րա­գրվող այն միտ­քը, թե որ­ևէ խն­դիր լու­ծե­լիս նպա­տա­կա­հար­մար է նա­խօ­րոք ի­մա­նալ պա­տաս­խա­նը: Մինչ­դեռ ե­թե կա­տա­կը մի կողմ թող­նե­ի ու փոր­ձե­ի մտա­վոր ծայ­րաս­տի­ճան լա­րու­մով հա­մե­նայն­դեպս պատ­կե­րել նրան, ա­պա դա կա­րող էր ցան­կա­ցած մարդ լի­նել, ե­թե, ի­հար­կե, ըն­դա­մե­նը ըն­կե­րոջս եր­ևա­կա­յու­թյան ծնուն­դը չէր: Հա­վա­սա­րա­պես ար­դա­րա­ցի­ո­րեն ու ան­կեղ­ծո­րեն կա­րե­լի է նույն մար­դուն լրիվ հա­կաբ­ևեռ բնո­րո­շում­ներ տալ: Դա հի­շեց­նում է կեն­դա­նա­կեր­պի նշան­նե­րի ու ա­ստ­ղային գու­շա­կու­թյուն­նե­րի հան­րա­հայտ մո­լո­րու­թյու­նը: Ե­թե մեկ­նու­մե­կին կար­դաս մեկ այլ կեն­դա­նա­կեր­պի հա­մար սահ­ման­ված կամ հո­րին­ված բնո­րո­շում­նե­րը, ա­պա նա, որ­պես կա­նոն, լի­ո­վին ըն­դու­նում է դրանց ճշ­մար­տա­ցի­ու­թյու­նը իր հա­մար: Այս ֆե­նո­մե­նը կապ­ված է կր­կե­սա­տեր և ար­կա­ծախն­դիր Բառ­նու­մի ան­վան հետ: Ը­ստ նրա՝ մարդն իր է­ու­թյամբ պատ­րաստ է ըն­դու­նել իր ի­սկ հաս­ցե­ին ո­ւղղ­ված ցան­կա­ցած բնո­րո­շում, ե­թե դա բա­վա­կա­նա­չափ ը­նդ­հա­նուր ու ճա­պաղ մտ­քե­րի ձևով է մա­տուց­վում: Այս­պես՝ ա­մե­նաաշ­խա­տա­սեր մար­դուն կա­րե­լի է հա­մո­զել, որ նա եր­բեմն ծու­լու­թյուն է դրս­ևո­րում: Ա­մե­նաճշ­մար­տա­խոսն էլ եր­բեմն կա­րող է սուտ խո­սե­լու գայ­թակ­ղու­թյուն զգալ: Սա ի­րա­կա­նում շատ վտան­գա­վոր խաղ է և հատ­կա­պես այն դեպ­քե­րում, ե­րբ եզ­րա­հան­գում­նե­րից մար­դու ա­պա­գան է կախ­ված:

Հենց այս տե­սա­կե­տից էլ հա­կա­սու­թյուն­ներ կային մեր հե­րո­սի բնո­րո­շում­նե­րի մեջ: Խո­րա­գետ է, բայց վախ­կո­տու­թյան աս­տի­ճան ան­վճ­ռա­կան, ու­սյալ է, բայց կա­ղում է եզ­րա­հան­գում­նե­րի մեջ, ձա­խորդ է, բայց ո­րոշ հար­ցե­րում՝ հա­ջո­ղակ… Պարզ տա­ռա­դար­ձու­թյամբ կա­րե­լի է պն­դել, որ նա հա­ջո­ղակ է, բայց ո­րոշ ման­րուք­նե­րում՝ ձա­խորդ… Հենց նման ե­րկ­բա­յու­թյունն էլ հնա­րա­վո­րու­թյուն չէր տա­լիս փոք­րի­շա­տե հս­տակ պատ­կե­րը կազ­մել մի մար­դու, ո­րի ճա­կա­տա­գրին մենք պատ­րաստ­վում է­ինք հա­ղոր­դա­կից լի­նել: Ը­նդս­մին, ճիշտ էր ըն­կերս, որ չէր ցան­կա­նում շատ կոնկ­րետ օ­րի­նակ­ներ բե­րել: Այդ դեպ­քում ես, թերևս, ա­ռար­կա­յա­կան կողմ­նա­պա­հու­թյուն և վտան­գա­վոր ա­չա­ռու­թյուն կդրս­ևո­րե­ի: Մինչ­դեռ ան­հրա­ժեշտ էր վե­րա­նալ զուտ ա­ռօ­րե­ա­կան ման­րուք­նե­րից ու այդ­պի­սով վե­րա­ցա­կան նկա­րա­գիր կեր­տել: Ե­թե կամ­քի ար­տա­հայտ­ման ու սր­տի հար­ցե­րում ար­դեն ո­րո­շա­կի­ու­թյուն էր նշ­մար­վում, ա­պա մյուս կար­ևոր բնու­թա­գրե­րը տա­կա­վին օ­դի մեջ է­ին: Ո­ւս­տի ան­համ­բեր սպա­սում է­ի ըն­կե­րոջս հեր­թա­կան այ­ցին, ո­րն ի­նձ խոր­հե­լու լրա­ցու­ցիչ նյութ կբե­րեր:

* * *­

Ար­տա­քուստ հան­գիստ ու մո­լո­րակ­նե­րի պես ան­շտապ՝ շախ­մա­տային պար­տի­ան ան­ցել էր միջ­նա­խա­ղի: Հենց միջ­նա­խա­ղում է դրս­ևոր­վում խա­ղի բուն բնույ­թը, ե­րբ եր­ևան են գա­լիս խա­ղա­ցող­նե­րի իս­կա­կան դեմքն ու բնա­վո­րու­թյան նուրբ գծե­րը: Վս­տահ չեմ, որ Հե­րակ­լի­տը շախ­մատ է խա­ղա­ցել, բայց նա ա­սում էր, որ մար­դու ճա­կա­տա­գիրն ամ­փոփ­ված է նրա բնա­վո­րու­թյան մեջ: Ը­նդս­մին, ճիշտ է նաև հա­կա­ռակ պն­դու­մը՝ մար­դու բնա­վո­րու­թյու­նը նրա ճա­կա­տա­գրի դրոշմն է: Ո­ւս­տի ժա­մա­նա­կի ա­մեն մի պա­հը մար­դու կյան­քում նրա ամ­բողջ ան­ցյալն է, ամ­բողջ ներ­կան ու ամ­բողջ ա­պա­գան: Ե­թե զու­գա­հեռ ան­ցկաց­նենք, ա­պա կա­րե­լի է ա­սել, որ շախ­մա­տի յու­րա­քան­չյուր քայլ մի­ա­ժա­մա­նակ պատ­մում է թե՛ սկզբ­նա­խա­ղի, թե՛ միջ­նա­խա­ղի և թե՛ վերջ­նա­խա­ղի մա­սին:

Մեր հե­րո­սի դեպ­քը վե­րը աս­վա­ծից բա­ցա­ռու­թյուն չէր: Ես ա­վե­լի ու ա­վե­լի է­ի հա­մոզ­վում, որ ճշ­գրիտ վեր­լու­ծու­թյան են­թար­կե­լով նրա կյան­քի մի վեր­ջա­վոր դրվա­գը՝ կա­րե­լի է հս­տակ հետ­ևու­թյուն ա­նել և՛ նրա ան­ցյա­լի, և՛, որ կար­ևորն է, նրա ա­պա­գայի վե­րա­բե­րյալ: Ի­հար­կե, ա­մեն մարդ ու­նի իր աս­տե­ղային ժա­մը, ո­րին նա­խա­պատ­րաստ­վում է իր ծնն­դյան վայր­կյա­նից, և, ո­՞վ գի­տե, նրա պա­պերն ու ա­պու­պա­պերն են դրան պատ­րաստ­վել շա՜տ վա­ղուց: Սա­կայն մարդ­կանց մեծ մա­սի դժ­բախ­տու­թյունն այն է, որ նրանք դա եր­բեք չեն նկա­տում, ո­ւր մնաց, թե պատ­շաճ կեր­պով նա­խա­պատ­րաստ­վեն: Շա­տե­րի հա­մար դա ծնն­դյան պահն է, մյուս­նե­րի հա­մար՝ մահ­վան, ո­րին հատ­կա­պես սի­րում են գո­յու­թյուն չու­նե­ցող խորհրդա­վո­րու­թյուն հա­ղոր­դել: Ու­րիշ­նե­րի հա­մար էլ դա մյուս ժա­մե­րից քիչ տար­բեր­վող գորշ մի պահ է՝ ան­գամ հի­շա­տակ­ման ա­նար­ժան: Սա­կայն մի­գու­ցե ճիշտ չէ այս պա­րա­գա­յում «դժ­բախ­տու­թյուն» բա­ռի գոր­ծա­ծու­մը: Մի­գու­ցե և դա նրանց եր­ջան­կու­թյունն է…­

Ա­մեն մարդ մի տի­ե­զերք է, ի­սկ տի­ե­զեր­քի ամե­նա­էա­կան բնու­թա­գի­րը բար­դու­թյունն ու բազ­մաձ­ևու­թյունն է: Թերևս հենց դրա­նով է ա­մեն մարդ ան­հա­տա­կան ու հե­տաքր­քիր: Ի­նչ­պես և շախ­մա­տային ցան­կա­ցած պար­տի­ա, ո­րը մյուս­նե­րից տար­բեր­վում է լոկ մի քայ­լով, դրա­նով ի­սկ ան­կրկ­նե­լի է ու յու­րա­հա­տուկ: Ե­թե չլի­ներ այդ ան­վերջ բազ­մա­զա­նու­թյու­նը, հնա­մե­նի այս խա­ղը վա­ղուց կորց­րած կլի­ներ իր հա­մընդ­հա­նուր հե­տա­քրքրու­թյու­նը՝ ի­նչ­պես մե­ռած լե­զու­ներն ու քա­ղա­քակր­թու­թյուն­նե­րը, ո­րոն­ցով մի­այն սահ­մա­նա­փակ քա­նա­կով խեն­թեր են զբաղ­վում: Ես վս­տահ եմ, որ աք­քա­դե­րենն ու մա­յա­նե­րի քա­ղա­քակր­թու­թյան ճիշտ ու հետ­ևո­ղա­կան ու­սում­նա­սի­րող­նե­րը նույ­նիսկ զար­գաց­ման ա­մե­նա­բարձր կե­տում կա­րող են կար­դալ դրանց կոր­ծան­ման ու­ղեր­ձը: Այս­տեղ մի շատ նուրբ պահ կա. կա­տար­ված փաս­տից ել­նե­լով միշտ ա­վե­լի հեշտ է կար­դալ պա­կա­սող կամ փնտր­վող տո­ղե­րը: Ե­թե գի­տես, թե ի­նչ ես փնտ­րում, ա­պա այն­քան էլ դժ­վար չէ գնալ Մի­ջա­գետք ու պե­ղել-գտ­նել Գիլ­գա­մե­շի դյու­ցազ­ներ­գու­թյան պա­կա­սող կա­վե սա­լիկ­նե­րը: Մի քիչ կամք ու վճ­ռա­կա­նու­թյուն է պետք բա­նաց­նել: Սա­կայն հմուտ և խո­րա­գի­տակ ու­սում­նա­սի­րո­ղը, ով ի վի­ճա­կի է կենտ­րո­նա­նալ, կա­րող է սկզբ­նա­կետն ու միջ­նա­կետն ու­սում­նա­սի­րե­լով՝ կռա­հել և ա­պա գի­տա­կա­նո­րեն հիմ­նա­վո­րել ա­պա­գան: Մենք դրանց մար­գա­րե ե­նք ան­վա­նում, բայց, ա­վա՜ղ, լուրջ չենք ըն­դու­նում:­

Այս ա­ռու­մով շատ կար­ևոր է ոչ մի­այն հար­ցին գի­տա­կա­նո­րեն մո­տե­նա­լը, այլև, ո­րոշ վե­րա­պա­հու­մով, պայ­ծա­ռա­տե­սու­թյու­նը, ո­րն ան­կաս­կած ը­նտ­րյալ­նե­րի շնորհքն է: Ի­նձ ան­չափ հե­տաքրք­րում էր մեր հե­րո­սի փի­լի­սո­փա­յու­թյունն ու հա­վա­տը, ո­ւս­տի շատ ու­րա­խա­ցա, ե­րբ ըն­կերս, հեր­թա­կան ան­գամ ի­նձ այ­ցե­լե­լով, խոսք բա­ցեց հենց այդ թե­մա­նե­րի շուրջ:

– Ա­մեն մարդ իր աշ­խարհն ու կյան­քի փի­լի­սո­փա­յու­թյու­նը կա­ռու­ցում է ե­րեք փղե­րի վրա,– սկ­սեց ըն­կերս:– Ո­ւս­տի պա­տա­հա­կան չէ, որ մինչև ո­ւշ միջ­նա­դար աշ­խար­հի պատ­կե­րը հենց այդ­պես էր ներ­կա­յաց­վում: Ի վեր­ջո, ե­թե հա­վա­տի տե­սա­կե­տից նայենք, ա­պա ան­ձնա­կան աշ­խար­հըն­կալ­ման հարց է՝ ա­րդյոք Եր­կի՞րն է պտտ­վում ա­րե­գա­կի շուր­ջը, թե՞ հա­կա­ռա­կը: Ի­հար­կե, խն­դրում եմ այս միտ­քը ա­ստ­ղա­գետ­նե­րին չհայտ­նել, այ­լա­պես ի­նձ Լին­չի դա­տաս­տա­նի են­թար­կող­նե­րի թի­վը կտ­րուկ կա­ճի, ի­սկ լա­վա­գույն դեպ­քում նրանք պար­զա­պես ծաղ­րու­ծա­նա­կի կեն­թար­կեն ի­նձ: Այդ ե­րեք փղե­րը, որ կանգ­նած են ան­ծայ­րա­ծիր օվ­կի­ա­նո­սի մեջ հան­դար­տո­րեն լո­ղա­ցող կե­տի մեջ­քին, կա­րող են տար­բեր դրս­ևո­րում­ներ ու­նե­նալ՝ կի­նը, հա­վա­տը, ըն­տա­նի­քը, սի­րած գոր­ծը, ծփի­նե­րի կամ սո­սի­նե­րի գաղտ­նի մի պու­րակ, ծո­վի խոր­քում թաքն­ված կղ­զի, մի զույգ կան­չող աչ­քեր, ըն­կե­րը, Մո­ցար­տի դաշ­նա­մու­րային կոն­ցեր­տից մի հատ­ված, մայ­րա­մու­տի տե­սա­րա­նը և այլն, և այլն: Է­ա­կանն այն է, որ այդ ե­րեք փղե­րը լրաց­նում են աշ­խար­հի ան­հա­տա­կան պատ­կե­րը մինչև հա­մա­պար­փակ ամ­բող­ջու­թյուն:

– Ա­սածդ շատ ու­սա­նե­լի կի­րա­ռու­թյուն է գտել ճա­պո­նա­ցի բա­նաս­տեղծ­նե­րի գոր­ծե­րում: Հի­շո՞ւմ ես Բա­սի­ոյի հան­րա­հայտ ե­ռա­տո­ղը՝

Ծա­ռի մերկ ճյու­ղին՝

Մի­այ­նակ ագ­ռավ:­

Աշ­նան ե­րե­կո…­

 

Ըն­դա­մե­նը ե­րեք պատ­կե­րով նա ներ­կա­յաց­րել է ամբո­ղջ աշ­խար­հը, ո­րը, Բա­սի­ոյի­նը լի­նե­լով հան­դերձ, շա­տե­րիս է հո­գե­հա­րա­զատ ու սի­րե­լի: Ի­նչ­պես ջուրն է տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում հղ­կում քա­րը, այն­պես էլ սե­րունդ­ներն են կա­տա­րե­լու­թյան հասց­նում ի­մաս­տուն մտ­քե­րը:

– Լավ օ­րի­նակ է: Շնոր­հա­կա­լու­թյուն: Ի դեպ, արևե­լյան փի­լի­սո­փա­յու­թյունն ա­վե­լի հա­կիրճ է, խո­սուն ու ի­մաս­տալից:

– Եվ մի­ան­գա­մայն զուրկ ա­գրե­սիվ են­թա­տեքս­տից,– նկա­տե­ցի ես:– Պա­տա­հա­կան չէ, որ նրանք դեռ այ­սօր էլ փայ­տիկ­նե­րով են սնունդ ըն­դու­նում, ոչ թե պա­տա­ռա­քաղ-դա­նա­կով, ի­նչ­պես մենք:

– Հի­մա կոնկ­րե­տա­նանք մեր հե­րո­սի թե­մայի վրա: Որ­քան էլ փոր­ձում եմ գտ­նել նրա կյան­քի այդ ե­րեք փղե­րը՝ որ­ևէ հա­ջո­ղու­թյան չեմ հա­սել մինչև այ­սօր: Բա­վա­կա­նա­չափ մեծ վե­րա­պա­հու­մով կա­րե­լի է պն­դել, որ մե­կը նրա աշ­խա­տան­քային գոր­ծու­նե­ու­թյունն է, սա­կայն մեկ կե­տի վրա հիմն­ված ցան­կա­ցած հա­մա­կարգ հեղ­հե­ղուկ է և ան­կա­յուն: Ես շատ է­ի ու­զում ե­րկ­րորդ փղի դե­րում կնո­ջը տես­նել, սա­կայն ցան­կա­լին ի­բրև ի­րա­կա­նու­թյուն ներ­կա­յաց­նե­լու իմ բո­լոր ջան­քե­րը սնանկ դուրս ե­կան: Հե­տո փոր­ձե­ցի նրա հա­վա­տը նշ­մա­րել: Մո­մը վա­ռած եր­կար թա­փա­ռե­ցի նրա նե­րաշ­խար­հում: Ը­նդ ո­րում, բա­ցար­ձակ է­ա­կան չէ, թե որ դա­վա­նանքն է նրան ա­վե­լի հո­գե­հա­րա­զատ: Ես նույ­նիսկ ու­րախ կլի­նե­ի, ե­թե հան­ձին նրա մի կա­յա­ցած ա­թե­իս­տի հետ գործ ու­նե­նայի, բայց վա­խե­նամ, որ այս տե­սա­կետն էլ ու­նայն է: Նա ա­թեիստ էլ չէ, այլ մի պարզ ան­հա­վատ: Ի­՞մ քայլն է:

– Այո,– հաս­տա­տե­ցի ես:

– Մի բան էլ ա­սեմ: Ա­մե­նայն լա­վի ու ճշ­մա­րիտ եր­ևույ­թի ծնունդն ու գո­յու­թյու­նը մարդն ա­ռն­չում է Ա­ստ­ծուն: Նրա մի­ջո­ցով է ձգ­տում կազ­մա­կեր­պել իր գոր­ծու­նե­ու­թյան լա­վա­գույն ձևը: Մար­դուն տր­ված է մեր­ձե­նալ Ա­ստ­ծուն, ո­ւս­տի հենց նրա մի­ջո­ցով է փոր­ձում կա­տա­րե­լա­գործ­վել, ձեր­բա­զատ­վել մտա­ծո­ղու­թյան և նաև գոր­ծու­նե­ու­թյան՝ իր հա­մար ան­հա­րիր կող­մե­րից:

– Բայց Ա­ստ­ված ան­ճա­նա­չե­լի է և ան­մեկ­նե­լի, ի­սկ ի­նչ­պե՞ս ճա­նա­չել ան­ճա­նա­չե­լին և մեկ­նել ան­մեկ­նե­լին: Զգա­յա­րան­նե­րո՞վ, մտ­քո՞վ, սր­տո՞վ, թե՞ հո­գով:

– Միջ­նա­դա­րյան մի մեծ ի­մաս­տուն ա­սում էր՝ զգա­յա­րան­նե­րով մարդն ըն­կա­լում է ար­տա­քին աշ­խար­հը, մտ­քով՝ իր նե­րաշ­խար­հը, ի­սկ հա­վա­տով՝ ի­րե­նից վեր գտն­վող է­ություն­նե­րը: Խս­տո­րեն սահ­մա­նա­զա­տե­լով ճա­նա­չո­ղու­թյան այս ո­լորտ­նե­րը՝ նա հա­մա­րում էր, որ, քան­զի մար­դու միտ­քը չա­փա­վոր է, ի­սկ ցան­կա­ցած ե­րկ­նային գո­յու­թյուն՝ ան­չա­փե­լի, հնա­րա­վոր չէ, որ չա­փե­լին ի­մա­նա ու տես­նի ան­չա­փե­լի: Սա է հա­վա­տի դե­րը:

– Դա բազ­մու­թյուն­նե­րի ան­հա­վա­սա­րա­չափ հզո­րու­թյան հարցն է: Հնա­րա­վոր չէ ե­ռա­չափ պատ­կե­րը պարզ ձևով պրոյեկ­տել հար­թու­թյան վրա ու ա­սել, որ դրանք հա­մար­ժեք դի­տար­կում­ներ են ու մի­ա­տե­սակ տե­ղե­կու­թյուն են տրա­մա­դրում եր­ևույ­թի մա­սին: Էլ չեմ խո­սում քա­ռա­չափ, հն­գա­չափ և ա­վե­լի հզոր ու մեր եր­ևա­կա­յու­թյու­նից դուրս չա­փում­նե­րի մա­սին: Ի դեպ, ար­դեն վերջ­նա­խա­ղին ե­նք մո­տե­նում: Սա­կայն ­պետք է նկա­տեմ, որ հա­վա­տի մա­սին քո դա­տո­ղու­թյուն­նե­րը, ան­հեր­քե­լի լի­նե­լով հան­դերձ, այս կոնկ­րետ դեպ­քում ա­նըն­դու­նե­լի են:

– Բա­ցատ­րիր,– խն­դրեց ըն­կերս:

– Փոր­ձեմ: Հա­վա­տը մար­դու պա­տաս­խա­նատ­վու­թյունն է սե­փա­կան խղ­ճի հան­դեպ: Ե­՛վ Հի­սու­սը, և՛ Հու­դան ա­մեն­քիս մեջ են: Կախ­ված նրա­նից, թե տվյալ պա­հին ո­րին ե­նք ա­վե­լի շատ հա­գուրդ տա­լիս, նա էլ ժա­մա­նա­կա­վո­րա­պես դառ­նում է գե­րակշ­ռող: Չմո­ռա­նանք, որ Հու­դան պետք էր Հի­սու­սին: Մե­կի ձեռ­քով պի­տի գար գայ­թակ­ղու­թյու­նը, որ­պես­զի Մե­սի­ան կա­տա­րեր իր ա­ռա­քե­լու­թյու­նը: Նրան դեմ­քով էլ չէ­ին ճա­նա­չում, ո­ւս­տի պետք էր Հու­դան, որ մատ­ներ, ու կա­տար­վեր նա­խա­խնա­մու­թյու­նը: Ը­նդ ո­րում, Հու­դան այ­լընտ­րանք էլ չու­ներ, քա­նի որ բազ­մա­թիվ մար­գա­րե­ներ, այդ թվում և իր ու­սու­ցի­չը, վա­ղուց ար­դեն կան­խա­տե­սել է­ին այդ ան­ցքը և ո­րո­շել դահ­ճին: Ա­մեն մարդ աշ­խարհ է գա­լիս խորհր­դան­շե­լու մի բան, ո­րից նա հիմ­նա­կա­նում գա­ղա­փար էլ չու­նի: Ո­ւս­տի չկա մի մարդ, ո­րն ա­սի, թե ով է ին­քը, որ­տե­ղից է գա­լիս և ո­ւր է գնում: Ոչ ոք չի կա­րող ա­սել, թե ին­չի հա­մար է ին­քը ծն­վել, ին­չին են հա­մա­պա­տաս­խա­նում իր վար­քը, զգաց­մունք­ներն ու գա­ղա­փար­նե­րը: Նույ­նիսկ չգի­տի, թե ո­րն է իր իս­կա­կան ա­նու­նը: Պատ­մու­թյու­նը, ի­սկ ա­մեն մի մարդ ի­նք­նին պատ­մու­թյուն է, չա­փա­զանց ծի­սա­կան տեքստ է, և տա­ռերն ու կե­տա­դրա­կան նշան­ներն ան­գամ ա­վե­լի քիչ չար­ժեն, քան այդ պատ­մու­թյան հատ­ված­ներն ու ամ­բողջ գլուխ­նե­րը: Բայց թե՛ ա­ռա­ջին­նե­րի, թե՛ մյուս­նե­րի կար­ևո­րու­թյու­նը ա­նո­րոշ է և խո­րա­պես գաղտ­նի: Ը­նդ­հան­րաց­նե­լով՝ ա­սեմ, որ ա­մեն մի մարդ ի­րա­կա­նում այլ բան չի ա­նում, քան ապ­րում է իր կյան­քը, ո­րի ըն­թաց­քում նա ի­րոք հան­դի­պում է զբաղ­մունք­նե­րի, կա­նանց, խա­ղե­րի, ի­րա­կան ու կեղծ մար­գա­րե­նե­րի, կեն­դա­նի­նե­րի, այլ մարդ­կանց, ծա­ռե­րի, ծա­ղիկ­նե­րի, նշան­նե­րի ու բա­նաս­տեղ­ծու­թյան: Ի­սկ թե ի­նչ­պես է նա դրս­ևո­րում ի­րեն այդ հան­դի­պում­նե­րում՝ զուտ խղ­ճի ու հա­վա­տի հարց է:

– Քո բա­ռե­րով քեզ կդա­տեմ,– ու­րախ ա­սաց ըն­կերս:– Ի­նձ­նից հե­տո քեզ են այ­րե­լու կրա­կի վրա: Հա­վա­տաքն­նիչ­նե­րի հա­մար կա­բա­լիստ­նե­րը հե­րե­տի­կոս­նե­րից ա­վե­լի լա­վը չեն:

– Հույս ու­նեմ՝ այդ պա­հին մեղ­քե­րիս թո­ղու­թյուն կտաս,– փո­խա­դար­ձա­բար հեգ­նե­ցի ես:

– Քավ լի­ցի, սի­րե­լիս, ես հո Մե­սի­ան չեմ, որ թող­նեմ կամ կա­պեմ մեղ­քերդ: Ես մի հա­մեստ քն­նիչ եմ ոս­տի­կա­նա­կան կա­ռույց­նե­րից մե­կում: Պար­զա­պես ցան­կա­նում եմ հաս­կա­նալ մի մար­դու և ան­հրա­ժեշ­տու­թյան դեպ­քում օգ­նել նրան: Ի դեպ, քո քայլն է: Շատ հե­տաքր­քիր զին­վո­րային վերջ­նա­խա­ղի ե­նք ան­ցնում: Ես ու­րախ եմ, որ թա­գու­հի­նե­րը խա­ղից դուրս են ե­կել: Նման վտան­գա­վոր ի­րա­վի­ճակ­նե­րում կա­նանց մաս­նակ­ցու­թյու­նը կա­րող էր ճա­կա­տա­գրա­կան լի­նել:

– Թա­գու­հի­նե­րը շատ հզոր են: Ի­րա­կա­նում ար­քա­նե­րից էլ հզոր:

– Այո, բայց ոս­կեր­չու­թյան մեջ դարբ­նի մուրճն ա­նե­լիք չու­նի: Թեև, ի­՞նչ թաքց­նեմ, հա­ճախ նա­խան­ձում եմ դար­բին­նե­րին, ով­քեր աղ­մու­կի, սև մրի ու կրա­կի հոր­ձա­նու­տից պայ­տեր, դռ­ներ ու սրեր են կռում: Դա տղա­մար­դու գործ է:

– Ի­սկ մեր հե­րո­սը դար­բի՞ն է, թե՞ ոս­կե­րիչ,– հարց­րի ես:

– Ա­վա՜ղ, ոչ կար­գին դար­բին է, ոչ էլ հմուտ ոս­կե­րիչ: Նա խար­խա­փում է եր­կու­սի ա­րան­քում ու չի կա­րո­ղա­նում կողմ­նո­րոշ­վել: Ցան­կա­ցած կրո­նի մեջ ա­մո­թա­լի ա­րարք ու նաև մե­ծա­գույն մեղք է հա­մար­վում սուտ խո­սելն ու սուտ վկա­յու­թյուն տա­լը: Սա­կայն սա դեռ չա­րյաց փոք­րա­գույնն է: Ա­մե­նա­ծանր ու ա­մե­նաա­րա­տա­վոր մեղ­քը սուտ մտա­ծելն է: Դա, իմ կար­ծի­քով, մեղ­քե­րի մեղքն է, ա­ռաջ­նային մեղ­քը: Ը­ստ է­ու­թյան, ո­՛չ Օ­ձը, ո­՛չ Ե­վան և, ա­ռա­վել ևս, ո­չ էլ Ա­դա­մը սուտ չէ­ին խո­սում: Նրանք սո՛ւտ է­ին մտա­ծում: Սուտ մտա­ծող մար­դը հի­վանդ է: Նրան բու­ժում է պետք: Ար­ևե­լյան ե­րկր­նե­րում դրանց բո­րոտ­նե­րի պես չեն մե­կու­սաց­նում կամ ար­տաք­սում, այլ փոր­ձում են բու­ժել: Հմուտ ու­ղեկ­ցորդ­նե­րը նրանց տա­նում է­ին ան­տառ կամ ա­նա­պատ ու սո­վո­րեց­նում, թե ի­նչ է ծա­ռը, ջու­րը, ա­վա­զը, հո­ղը, քա­րը, քա­մին, ցուրտն ու շո­գը, լույսն ու ստ­վե­րը… Այս պարզ թե­րա­պի­ան ու մի­ա­ժա­մա­նակ կա­տա­րյալ դաս­տի­ա­րա­կու­թյու­նը տա­լիս են իր պտուղ­նե­րը: Ժա­մա­նա­կա­կից մար­դը մո­ռա­ցել է այդ կար­ևոր հաս­կա­ցո­ղու­թյուն­նե­րի ի­մաս­տը, ե­թե, ի­հար­կե, ե­րբ­ևէ ի­մա­ցել է­…

– Մեր հե­րո­սը մո­ռա­ցե՞լ է,– հե­տաքրքր­վե­ցի ես:

– Կար­ծում եմ՝ չի էլ ի­մա­ցել: Եվ, որ ա­մե­նա­ցա­վա­լին է, կար­ծես չի էլ ցան­կա­նում ի­մա­նալ: Նա եր­ևի ծաղ­րում է դա և հա­մա­րում ման­կան խաղ: Մինչ­դեռ հենց ման­կա­կան խա­ղե­րում է եր­ևան գա­լիս ու զար­գա­նում մար­դու բնա­վո­րու­թյու­նը: Քա­մին ճկում է նրան, ցուրտն ու շո­գը՝ տան­ջում, ի­սկ ծա­ռի ի­մաս­տու­թյունն ը­նդ­հան­րա­պես խորթ է նրան: Եվ, չնա­յած հա­վա­տի մա­սին ա­մե­նա­բազ­մա­զան ու եր­բեմն նաև ի­րա­րա­մերժ մեկ­նա­բանու­թյուն­նե­րին, այդ եր­ևույ­թի ի­րա­կան ի­մաս­տը շատ պարզ է ու ա­կն­հայտ: Հա­վա­տը սեր է: Ու­րիշ բնու­թա­գրում պետք էլ չէ:­

Ըն­կերս վեր կա­ցավ բազ­կա­թո­ռից: Մո­տե­ցավ բու­խա­րի­ին ու մի եր­կու փայտ ա­վե­լաց­րեց: Հե­տո մո­տե­ցավ պա­տու­հա­նին և եր­կար նայեց մթու­թյան մեջ: Պա­տու­հա­նից հե­ռա­նա­լով՝ նա կո­նյակ լց­րեց եր­կու­սիս հա­մար ու կր­կին տե­ղա­վոր­վեց իմ ա­ռջև: Այդ ըն­թաց­քում ես կենտ­րո­նա­ցել է­ի շախ­մա­տի վրա: Վերջ­նա­խա­ղը, հի­րա­վի, սպառ­նում էր չա­փա­զանց հե­տաքր­քիր լի­նել: Եր­կուս­տեք մնա­ցել է­ին ար­քա­ներն ու մի քա­նի զին­վոր մի­այն:

* * *

Տա­րի­նե­րից ե­կած սո­վո­րու­թյուն ու­նեմ՝ ո­ւշ քնել և ո­ւշ զարթ­նել: Կա­րող եմ աշ­խա­տել մինչև ո­ւշ գի­շեր, ը­նդ­հուպ մինչև լու­սա­բաց, սա­կայն նախ­քան վա­ղոր­դայ­նը պի­տի ան­կո­ղին մտ­նեմ ու փա­կեմ աչ­քերս: Ամ­բողջ գի­շեր չք­նե­լուց հե­տո ար­ևա­ծա­գը դի­մա­վո­րե­լը ժա­մա­նա­կի պատ­րանք է ստեղ­ծում: Կար­ծես մի օ­րը չա­վարտ­ված՝ մյուսն է սկսվում: Դա իմ աշ­խար­հըն­կա­լու­մից վեր է: Ա­մեն բան, որ ու­նի սկիզբ, պի­տի նաև տրա­մա­բա­նա­կան ա­վարտ ու­նե­նա: Հենց դրա հա­մար էլ, ե­րբ ըն­կերս վեր­ջա­պես հրա­ժեշտ տվեց ու գնաց, ես ա­ճա­պա­րան­քով սահ­մա­նա­փա­կե­ցի կի­սատ-պ­ռատ մի քա­նի փոքր գոր­ծերս ու ան­կո­ղին մտա:

Քունս չէր տա­նում, ո­ւս­տի տր­վե­ցի սո­վո­րա­կան մտո­րում­նե­րին: Թե­ման նույնն էր, ի­նչ նա­խորդ գի­շեր­նե­րին՝ շախ­մա­տային խաղն ու ըն­կե­րոջս ծա­նո­թը: Այս վեր­ջին բա­ռա­փո­խու­թյունն ի­նձ թույլ էր տա­լիս նրան ա­վե­լի հեռ­վից ու ման­րակր­կիտ զն­նելու՝ ա­ռանց ան­հար­կի վտան­գի մատն­վե­լու: Ար­դեն կա­րող է­ի ո­րոշ հետ­ևու­թյուն­ներ ա­նել և դրա­նով ի­սկ լրա­ցու­ցիչ ծան­րակշ­ռու­թյուն հա­ղոր­դել ըն­դու­նե­լիք ո­րոշ­մանս, ո­րը պի­տի կիս­վեր ըն­կե­րոջս կար­ծի­քի հետ: Ան­կեղծ ա­սած՝ մի մտա­վա­խու­թյուն էլ ու­նեի: Թվում էր՝ ըն­կերս ար­դեն ըն­դու­նել է ո­րո­շու­մը և այդ բո­լոր պատ­մու­թյուն­ներն ա­նում է ըն­դա­մե­նը հնա­րա­վոր վա­խը ցրե­լու, ի­նք­նա­հա­մոզ­ման և ար­դեն կա­յաց­րած վճիռն ար­դա­րաց­նե­լու նպա­տա­կով: Պար­սիկ­նե­րը կար­ևոր գոր­ծե­րի մա­սին խո­սում է­ին գի­նով­ցած, ա­պա սթափ ժա­մա­նակ կր­կին քն­նար­կում է­ին այդ հար­ցը, ու ե­թե եր­կու դեպ­քում էլ ո­րո­շու­մը նույնն էր լի­նում, ա­պա այդ և մի­այն այդ դեպ­քում է­ին ձեռ­նա­մուխ լի­նում ի­րա­գործ­մա­նը: Նմա­նա­տիպ մո­տե­ցում էր նշ­մար­վում նաև ըն­կե­րոջս մոտ: Ե­թե իմ դա­տավ­ճի­ռը հա­մընկ­ներ նրա՝ ար­դեն ի­սկ ըն­դու­նած ո­րոշ­մա­նը, ա­պա նա հանձն կառ­ներ կյան­քի կո­չել այն: Ո­ւս­տի իմ դերն այս պատ­մու­թյան մեջ զուտ հայե­ցա­կան չէր, այլ մի­ան­գա­մայն ա­ռար­կա­յա­կան: Մի մար­դու հե­տա­գա ճա­կա­տա­գիրն էր քն­նարկ­վում, և իմ կող­մից ա­ռն­վազն ան­բա­րո կլի­ներ դրան մատ­նե­րի ա­րան­քով նայե­լը:

Մի ու­րիշ միտք էլ ի­նձ հան­գիստ չէր տա­լիս. ի­սկ ե­թե ըն­կերս դի­տա­վո­րյալ փո­խում է ներ­կապ­նա­կի գույ­նե՞­րը՝ թանձ­րաց­նե­լով մուգ տո­նե­րը և թաքց­նե­լով կար­միրն ու դե­ղի­նը… Սա­կայն մի քիչ խոր­հե­լուց հե­տո հաս­կա­ցա, որ նա նման այ­լա­փո­խու­թյան որ­ևէ մի­տում չու­նի: Ի վեր­ջո, ես կա­րող եմ պար­զա­պես վե­տո դնել և դրա­նով ի­սկ հար­ցը փակ­ված հա­մա­րել: Բա­ցի այդ, ես բնավ ա­ռիթ չու­նե­ի նրա ան­կեղ­ծու­թյու­նը կաս­կա­ծի տակ դնե­լու: Հա­մե­նայն­դեպս, նա եր­բեք սուտ չէր մտա­ծում և սուտ չէր խո­սում, որ­քան որ նկա­տել է­ի մեր շփում­նե­րի ըն­թաց­քում:

Շախ­մա­տի պար­տի­ան էլ մո­տե­նում էր ա­վար­տին: Եվ քա­նի որ եր­կուսս էլ այս կամ այն չա­փով խորհր­դա­պաշտ է­ինք, ա­պա կա­րե­լի էր մեծ հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ ա­կն­կա­լել, որ խա­ղի ա­վարտն ի­նք­նա­բե­րա­բար կբե­րեր նաև ո­րոշ­ման ըն­դուն­մա­նը: Ու­րեմն ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ վա­ղը կամ էլ ա­մե­նաու­շը մյուս օ­րը նա կբա­ցի իր բո­լոր խա­ղա­քար­տե­րը, և ես վեր­ջա­պես կի­մա­նամ, թե ով է մեր քն­նար­կում­նե­րի ա­ռար­կան: Բա­ցառ­ված չէ, որ ես նրան ի­րոք ճա­նա­չում եմ: Ե­րբ դրա մա­սին հարց­րի ըն­կե­րոջս, նա շատ աղ­ճատ­ված պա­տաս­խան տվեց: Այդ խու­սա­փո­ղու­թյու­նը կա­րող էր եր­կու բան նշա­նա­կել՝ կամ ի­րոք ճա­նա­չում եմ, բայց ըն­կերս չի ցան­կա­նում կի­սատ թող­նել սկ­սած խա­ղը, կամ էլ բնավ չեմ ճա­նա­չում, և այդ դեպ­քում խա­ղը շատ ա­վե­լի հե­տաքր­քիր ըն­թացք կս­տա­նա:

Փոր­ձե­ցի մտա­բե­րել ծա­նոթ­նե­րիս, որ այս քա­ղա­քում այն­քան էլ շատ չէ­ին: Կար­ծում եմ՝ նրանց մեծ մա­սը կա­րող էր հա­վակ­նել մեր հե­րո­սի կեր­պա­րին: Ե­թե կեն­ցա­ղային ման­րա­մաս­նե­րը, ո­րոնց այն­քան էլ ծա­նոթ չէ­ի, մի պահ մո­ռա­նայինք, ա­պա յու­րա­քան­չյուրն էլ գրե­թե լի­ո­վին տե­ղա­վոր­վում էր այդ դե­րի մեջ: Ու­րեմն ո­՞վ է… Դե լավ, հի­մա սրա մա­սին գլուխ կոտ­րե­լը ա­վե­լորդ ու ա­նի­մաստ գլ­խա­ցա­վանք է: Ա­վե­լի հար­մար է հար­ցին մյուս կող­մից մո­տե­նա­լը՝ հա­մա­դրել ար­դեն հայտ­նի փաս­տե­րը և դրա հի­ման վրա ֆո­տո­ռո­բո­տի պես մի բան ստեղ­ծել: Ի­սկ ի­՞նչ է ի­նձ հայտ­նի: Նա տա­ղան­դա­վոր մարդ է, թու­լա­կամ, նրա կյան­քում չկա կին՝ որ­պես սի­րո և տղա­մարդ­կային բնազդ­նե­րի ա­ռար­կա, և նա չու­նի հա­վա­տի որ­ևէ դրս­ևո­րում: Բայց ե­թե նույ­նիսկ այս բնո­րո­շում­նե­րը ճշ­մար­տա­ցի են, ա­պա ի­՞նչ կա­րող ե­նք ա­նել մենք: Մի­գու­ցե նա հենց այդ ձևով է ցան­կա­նում ապ­րել և հա­սել է դրան մեզ ան­հայտ մա­քա­ռում­նե­րի ու զր­կանք­նե­րի գնո՞վ: Ի­սկ ե­թե նա այդ ա­մե­նից պար­զա­պես հա­ճույք է ստա­նո՞ւմ: Չէ՞ որ բո­լո­րին տր­ված չէ Մա­րատ կամ Ռո­բես­պի­եր լի­նել: Այդ դեպ­քում ո՞ւր է տա­նում ըն­կերս դեպ­քե­րի հե­տա­գա զար­գա­ցու­մը: Եր­ևի սրա պա­տաս­խանն էլ պետք է շախ­մա­տային վերջ­նա­խա­ղի մեջ փնտ­րել…

* * *­

Ան­ցավ մի քա­նի օր: Եր­բեք այդ­քան սր­տատ­րոփ ու ան­հա­մբեր չէ­ի սպա­սել ըն­կե­րոջս այ­ցին: Ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ մո­տե­նում է­ի լու­սա­մու­տին ու փոր­ձում որ­սալ նրա մո­տե­ցող պատ­կե­րը մայ­թին թա­փա­ռող ստ­վեր­նե­րի մեջ: Նույ­նիսկ նրան հե­ռա­ձայ­նել ցան­կա­ցա, բայց հի­շե­ցի, որ եր­կուսս էլ խոր­շում ե­նք հե­ռա­խո­սից, և ան­գամ նրա հա­մա­րը չու­նեմ: Մի ան­գամ էլ փոր­ձե­ցի դուրս գալ տ­նից ու գտ­նել նրան ամ­բո­խի մեջ, սա­կայն դեռ մուտ­քի դռա­նը չհա­սած՝ հաս­կա­ցա այդ ձեռ­նար­կիս ամ­բո­ղջ ան­հե­թե­թու­թյու­նը: Նա կա­րող էր լի­նել ա­մեն տեղ և, մի­ա­ժա­մա­նակ, ոչ մի տեղ: Նաև վա­խե­նում է­ի, քա­նի որ յու­րա­քան­չյուր ան­ծա­նո­թի մեջ մեր հե­րո­սին է­ի տես­նում, և ի­նձ թվում էր, թե բո­լորն ի­նձ են մատ­նան­շում ու բամ­բա­սում իմ մա­սին: Փոր­ձե­ցի մո­ռա­ցում ու հան­գիստ գտ­նել գրքե­րի, ե­րաժշ­տու­թյան ու կո­նյա­կի մեջ, բայց այդ փոր­ձերն էլ ա­պար­դյուն է­ին, քան­զի սպա­սու­մից միտքս շի­կա­ցել էր, և նյար­դերս պրկ­վել է­ին: Մնում էր հա­մա­կերպ­վել սպա­սու­մին: Եր­ևի հա­րյուր ան­գամ քայլ առ քայլ մտո­վի կրկ­նե­ցի մեր շախ­մա­տային պար­տի­այի բո­լոր քայ­լե­րը: Զար­ման­քով ու հի­աց­մուն­քով նկա­տե­ցի, որ եր­կուս­տեք ոչ մի սխալ չի ար­վել ա­ռա­ջին քայ­լից մինչև վերջ­նա­խաղ: Հա­մե­նայն­դեպս՝ իմ տե­սան­կյու­նից, ի­սկ ես ի­նքս ու շատ ու­րիշ­ներն ի­նձ վատ շախ­մա­տիստ չէ­ին հա­մա­րում: Մի­ա­ժա­մա­նակ փոր­ձե­ցի գու­շա­կել հե­տա­գա զար­գաց­ման հնա­րա­վոր ո­ւղ­ղու­թյուն­նե­րը: Ա­մե­նա­ման­րակր­կիտ վեր­լու­ծու­թյու­նը, ե­թե, ի­հար­կե, սխալ­ներ չար­վե­ին, բե­րում էր կամ պա­տային վի­ճա­կի, կամ էլ սո­վո­րա­կան ոչ-ո­քի­ի: Նաև հաս­կա­ցա, որ այդ խա­ղը եր­կու ան­հա­տա­կա­նու­թյուն­նե­րի, եր­կու գա­ղա­փար­նե­րի ու եր­կու փի­լի­սո­փա­յու­թյուն­նե­րի հա­կա­մար­տու­թյուն էր, և որ­քան էլ որ ջա­նայի, չէ­ի կա­րող ի­նձ լի­ո­վին մր­ցակ­ցիս դե­րում պատ­կե­րաց­նել: Ի վեր­ջո, ե­րբ շախ­մատն էլ սպա­ռեց ի­րեն, տխ­րու­թյամբ հա­մա­կերպ­վե­ցի սպա­սու­մի տաղտ­կու­թյանն ու այդ­քան ան­սո­վոր մե­նու­թյա­նը, ո­րը մինչ այդ եր­բեք ի­նձ հա­մար հոգս չէր ե­ղել: Բայց ու­րիշ ի­՞նչ կա­րող է­ի ա­նել…

Բոր­բո­քե­ցի բու­խա­րու կրա­կը ու, հար­մար տե­ղա­վոր­վե­լով հնա­մե­նի ծանր բազ­կա­թո­ռին, եր­ևա­կա­յու­թյունս տվե­ցի կրա­կի խա­ղե­րին: Որ­ևէ մե­կի մտ­քով ե­րբ­ևէ ան­ցե՞լ է վեր­լու­ծել այդ խա­ղե­րը, ո­րոնք ու­նեն սկիզբ, միջ­նա­մաս և վերջ: Ա­սում են՝ մար­դը կա­րող է ե­րեք բա­նի ան­վերջ նայել՝ կրա­կին, ջրին ու այլ մարդ­կանց: Ջուրն ի­նձ­նից հե­ռու էր, և դույզն ի­սկ ցան­կու­թյուն չու­նե­ի մար­տյան այդ խա­բու­սիկ ե­րե­կո տ­նից դուրս գա­լու: Մի մար­դու այն­քան է­ի մտո­վի զն­նել, որ հե­տաքրք­րա­սի­րու­թյունս ար­դեն սրտխառ­նո­ցի էր փոխ­վում: Ո­ւս­տի մնում էր մի­այն կրա­կը: Այս մտ­քով մի քիչ հան­դարտ­վե­ցի ու լի­ո­վին տար­վե­ցի կրա­կի բո­ցե­րով:­

Ինձ այդ նիր­վա­նայից դուրս բե­րե­ցին ըն­կե­րոջս ոտ­նա­ձայ­նե­րը: Կար­ծես ա­ստ­ղե­րից եր­կիր ի­ջա, ե­րբ լսե­ցի նրա ձայ­նը դռան շե­մից.

– Քեզ չխան­գա­րե­ցի՞: Կու­զե՞ս գնամ ու ա­վե­լի ո­ւշ կամ վաղն ան­ցնեմ,– կա­տա­կեց նա՝ շատ լավ ը­մբռ­նե­լով իմ հո­գե­վի­ճա­կը:­

Ես սր­տանց ու­րա­խա­ցա ու ձեռ­քի շար­ժու­մով ցույց տվե­ցի դա­տարկ բազ­կա­թո­ռը: Նա մի կողմ նե­տեց վե­րար­կուն ու գլ­խար­կը, տե­ղա­վոր­վեց կրա­կի մոտ ու շփեց սա­ռած ձեռ­քե­րը: Շու­տով նա էլ թաղ­վեց լռու­թյան ու կրա­կի դյու­թա­կան պա­րե­րի աշ­խար­հում: Պա­տե­րին ու ա­ռաս­տա­ղին թրթ­ռա­ցող ստ­վեր­նե­րը չի­նա­կան թատ­րոն է­ին հի­շեց­նում: Ես սպա­սում է­ի, որ ըն­կերս մի բան կա­սի, բայց նա կար­ծես բե­րա­նը ջուր էր ա­ռել: Մի տա­սը րո­պե­ի չափ համ­բե­րե­ցի ու այլևս չդի­մա­ցա.

– Դե, ի­՞նչ կա­սես: Ի­՞նչ նո­րու­թյուն կա:

– Ի­նչ նո­րու­թյուն կա՞,– ա­սես հան­կար­ծա­կի­ի ե­կավ ըն­կերս,– չգի­տեմ: Հա­վա­տա, որ չգի­տեմ:

– Ի­սկ ի­՞նչ ես մտա­ծում:

– Ա­մեն ի­նչ և ո­չինչ: Բայց կար­ծում եմ, որ վե­ցե­րորդ հո­րի­զո­նա­կա­նի վրա գտն­վող զին­վորդ այդ­քան վտան­գա­վոր չէ, որ­քան թվում է: Ե­թե դու հի­մա այն ա­ռաջ հրես, ա­պա պատն ան­խու­սա­փե­լի է: Ե­թե այլ զին­վո­րով խա­ղաս, ա­պա, ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ, տա­նուլ կտաս 15-20 քայ­լից, քա­նի որ իմ ար­քա­յա­կան զին­վո­րը բա­վա­կա­նին ա­ռա­ջա­ցած է: Ի­սկ ե­թե թա­գա­վորդ շար­ժես, ա­պա կր­կին կամ պատ կլի­նի, կամ էլ մի նոր՝ բո­լո­րո­վին ու­րիշ զար­գա­ցում, ո­րը ես դեռ չեմ հաշ­վար­կել, բայց կար­ծում եմ, որ հնա­րա­վոր տար­բե­րակ­նե­րի թի­վը հա­զա­րից չի ան­ցնում: Մի քիչ մտա­ծե­լու ա­ռիթ կլի­նի:– Ըն­կերս միշտ ոգ­ևոր­վում էր, ե­րբ խոր­հե­լու նյութ էր ու­նե­նում:

Չ­նա­յած իմ հար­ցը բո­լո­րո­վին այլ թե­մայի էր վե­րա­բե­րում, ա­կա­մայից աչ­քե­րիս ա­ռաջ հառ­նեց շախ­մա­տի տախ­տա­կը: Եր­կուսս էլ կա­րող է­ինք փակ աչ­քե­րով ոչ թե մեկ, այլ մի­ա­ժա­մա­նակ մի քա­նի պար­տի­ա խա­ղալ, ո­ւս­տի, ա­ռանց կրա­կի դյու­թիչ պատ­կեր­նե­րից մեզ կտ­րե­լու, շա­րու­նա­կե­ցինք մեր մե­նա­մար­տը վաթ­սուն­չորս քա­ռա­կու­սի­նե­րի աշ­խար­հում: Մի փոքր խոր­հե­լուց հե­տո ես, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ո­րո­շե­ցի խու­սա­փել պա­տից ու ա­կն­հայտ կորս­տյան տա­նող զին­վո­րային զար­գա­ցու­մից և ո­րո­շե­ցի նա­հան­ջել ար­քայով: Բարձ­րա­ձայն հայտ­նե­ցի քայլս: Ըն­կերս դրա­նից ա­կն­հայ­տո­րեն ոգ­ևոր­վեց ու գրե­թե ան­մի­ջա­պես ա­ռա­ջար­կեց իր պա­տաս­խան քայ­լը: Թվա­ցյալ ա­վար­տին ձգ­տող վերջ­նա­խա­ղը մի նոր ա­վյուն ստա­ցավ՝ նուրբ և ար­տա­կարգ բարդ, ո­րը եր­կու­սիս հա­մար էլ հայտ­նու­թյան պես էր: Ըն­կերս շա­րու­նա­կում էր ըմ­պել իր կո­նյա­կից և ա­կն­դետ նայել կրա­կի ցոլ­քե­րին ու առ­կայ­ծող ա­ծուխ­նե­րին: Ես սիրտ ա­ռա ու հարց­րի.

– Ի­սկ ի­՞նչ կա մեր հե­րո­սից:

– Ի­սկ ի­՞նչ պի­տի լի­նի,– ան­կեղ­ծո­րեն զար­մա­ցավ զրու­ցա­կիցս:– Ապ­րում է իր կյան­քը՝ ի­նչ­պես ապ­րել է մինչև այ­սօր ու եր­ևի ապ­րե­լու է նաև այս պա­հից հե­տո: Ար­քա e6: Ի­սկ ի­՞նչ է, նրա ճա­կա­տա­գի­րը քեզ հե­տաքրք­րո՞ւմ է:

– Հե­տաքրք­րո՞ւմ է: Շատ մեղմ է աս­ված: Ես օր­ու­գի­շեր նրա մա­սին եմ մտա­ծում:

– Ի­րո՞ք: Մի՞­թե մտա­ծե­լու ա­վե­լի ար­ժա­նա­վոր նյութ չկա,– զար­մա­ցավ ըն­կերս:

– Մի­գու­ցե և կա, բայց իմ միտ­քը նրա­նով է կաշ­կանդ­ված, և ես այլ բա­նի մա­սին չեմ կա­րո­ղա­նում խոր­հել: Նույ­նիսկ շախ­մա­տը ե­րկ­րորդ պլան է մղ­վել:

– Ափ­սո՜ս: Շատ հե­տաքր­քիր խաղ է հա­սու­նա­ցել, որ կոր­զում է Ֆի­շե­րի ու Ալյո­խի­նի ծա­փե­րը:

– Ա­վե­լի շուտ՝ կրա­կի այս բո­ցերն է հի­շեց­նում,– նկա­տե­ցի ես:

– Մի՞­թե կրա­կի բո­ցե­րը պա­տա­հա­կան չեն,– հարց­րեց ըն­կերս:– Շախ­մատն ու պա­տա­հա­կա­նու­թյու­նը ի­րա­րա­մերժ եր­ևույթ­ներ են:­

Ես տա­րու­բե­րե­ցի գլուխս.

– Ե­թե կրա­կը պա­տա­հա­կա­նու­թյուն է, ա­պա չի­նա­կան թատ­րոնն էլ, եր­ևի, դուրս է բա­ցատ­րե­լի­ու­թյան սահ­ման­նե­րից: Զին­վոր b6:

– Լավ է, լավ… Ի դեպ, կրա­կի խա­ղե­րը մա­թե­մա­տի­կա­կան տրա­մա­բա­նու­թյան տե­սան­կյու­նից ան­վեր­ծա­նե­լի են: Նման հզո­րու­թյուն ու­նե­ցող բազ­մու­թյու­նը հնա­րա­վոր չէ հաշ­վե­լի թվե­րի մի­ջո­ցով ար­տա­հայ­տել: Դրա մո­դե­լա­վոր­ման հա­մար մի­ան­գա­մայն նոր տե­սու­թյուն է պետք՝ նո­րո­վի մո­տե­ցում և տրա­մա­բա­նու­թյուն: Ար­քա e5:

– Շարժ­վող սա­ռույց­նե­րի տե­սու­թյան պե՞ս: Կոն­ֆու­ցի­ո­սի հինգ կա­նո­նա­կան տեքս­տե­րից մե­կը՝ «Փո­փո­խու­թյուն­նե­րի գիր­քը» կամ «Ի Ցզի­նը», բաղ­կա­ցած է վաթ­սուն­չորս վե­ցա­նիստ պատ­կեր­նե­րի մեկ­նա­բա­նու­թյու­նից, ո­րոնք վեց եր­կար և կարճ գծե­րով սպա­ռում են աշ­խար­հի բո­լոր հնա­րա­վոր հա­մա­դրու­թյուն­նե­րը: Ե­թե տի­րա­պե­տում ես այդ պատ­կեր­նե­րի ի­մաս­տին, ա­պա մի­ան­շա­նա­կո­րեն կա­րող ես բա­ցատ­րել աշ­խար­հը: Փի­լի­սո­փա­նե­րը այդ պատ­կեր­նե­րի մեջ յու­րա­քան­չյուր գոր­ծո­ղու­թյան վաթ­սուն­չորս փու­լերն են տե­սել: Զին­վոր c6:

– Հե­տաքր­քիր է՝ Կոն­ֆու­ցի­ոսն ի­նչ­պե՞ս կմեկ­նա­բա­ներ քո վեր­ջին քայ­լը,– ծի­ծա­ղե­լով հարց­րեց ըն­կերս:– Ան­ձամբ ես մտո­վի ծա­փա­հա­րում եմ: Վաթ­սուն­չորս վե­ցա­նիստ պատ­կեր­նե­րի գա­ղա­փարն, ի­հար­կե, ար­գա­սա­վոր է ո­րոշ խն­դիր­ներ լու­ծե­լու հա­մար, սա­կայն այս­տեղ մի նուրբ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն կա: Շախ­մատն ի­րա­կա­նում ե­ռա­չափ է և ան­վերջ: Մենք ըն­դա­մե­նը նրա ար­տա­ցո­լումն ե­նք տես­նում՝ վեր­ջա­վոր ու հարթ: Կոն­ֆու­ցի­ո­սը եր­ևի ե­ռա­չափ շախ­մա­տի վար­պետ էր: Դրա­նից հե­տո ե­րկ­չափ դաշ­տում խա­ղեր տա­լը պար­զա­պես թեթև վար­ժանք է հի­շեց­նում: Ե­րկ­չափ փի­լի­սո­փա­յու­թյու­նը նրան հե­տաքր­քիր էլ չէր: Մահ­վան շե­մին նա թախ­ծոտ կա­րո­տով նշել է, որ ե­թե ա­ստ­ված­ներն ի­րեն ևս հա­րյուր ե­րկ­րային տա­րի շնոր­հե­ին, ա­պա դրան­ցից գո­նե հի­սունն ին­քը հաս­տատ կն­վի­րեր վե­րա­դա­սա­վո­րում­նե­րի ու­սում­նա­սիր­մանն ու մեկ­նա­բա­նու­թյուն­նե­րին: Ար­քա e6:

– Ծե­րուկն, ի­հար­կե, սեթ­ևե­թում էր: Մի՞­թե չի­նա­կան այ­բու­բե­նի նշան­նե­րը հենց այդ վե­րա­դա­սա­վո­րում­նե­րի վեր­ջա­վոր բազ­մու­թյու­նը չեն: Ու­սում­նա­սի­րել վե­րա­դա­սա­վո­րում­ներն ու զու­գոր­դու­թյուն­նե­րը նույնն է, ի­նչ պար­զա­պես չի­նա­րեն գրա­վոր լեզ­վին տի­րա­պե­տել: Այդ­պի­սով՝ ա­մեն մի չի­նա­ցի ե­րե­խա մի կա­տա­րյալ Կոն­ֆու­ցի­ոս է: Եր­ևի դա նկա­տի ու­ներ ի­մաս­տու­նը: Զին­վոր b7: Ի դեպ, մեր հե­րո­սը չի­նա­րեն գի­տի՞:

Զ­րու­ցա­կիցս կար­ծես զար­մա­ցավ իմ հար­ցից.

– Ի­սկ նրա ին­չի՞ն է պետք չի­նա­րե­նը: Մտա­ծել կա­րե­լի է ցան­կա­ցած լեզ­վով՝ գեր­մա­նե­րեն, ան­գլե­րեն, ռու­սե­րեն կամ էլ խա­ղա­ղօվ­կի­ա­նո­սյան կղ­զի­նե­րից մեկ­նու­մե­կի տե­ղա­կան բար­բա­ռով: Լե­զուն գոր­ծիք է: Լավ շե­փո­րա­հա­րը լի­ար­ժե­քո­րեն ար­տա­հայ­տում է իր միտ­քը շե­փո­րի վրա, և դրա հա­մար բնավ ան­հրա­ժեշտ չէ դաշ­նա­մու­րի ստեղ­նե­րը տան­ջել: Ար­քա c7:

– Ի­սկ ի­՞նչ է փնտ­րում նա: Հա­վեր­ժու­թյո՞ւն: Մի­այ­նու­թյո՞ւն: Ան­մա­հու­թյո՞ւն…– հարց­րի ես:

– Ոչ մե­կը և ոչ էլ մյուս­նե­րը: Պար­զա­պես մո­լոր­վել է իր ի­սկ ձեռ­քե­րով կեր­տած լա­բի­րին­թո­սում: Դա ա­մե­նա­սար­սա­փե­լին է, բայց չգի­տեմ՝ բա­րե­բախ­տա­բար, թե դժ­բախ­տա­բար, ի­նքն այդ մա­սին կար­ծես չի էլ կաս­կա­ծում: Մի­նո­տավ­րո­սի պես խար­խա­փում է մթու­թյան մեջ ու են­թա­գի­տակ­ցո­րեն սպա­սում Թեսև­սին:

– Ի­սկ, մի­գու­ցե, լա­բի­րին­թո­սի դո՞ւռն է փնտ­րում: Կամ՝ Ա­րի­ադ­նե­ի թե­լի ծայ­րը…

– Ոչ, ա­վա՜ղ… Ա­վե­լի փխ­րուն ու ան­ցո­ղիկ մի բան է փնտ­րում՝ ի­նքն ի­րեն: Սա­կայն դա ան­հույս գործ է, ե­րբ կույր են հո­գուդ ու սր­տիդ աչ­քե­րը: Այդ նր­բա­միտ ու վա­րա­նա­միտ բա­վի­ղում նույ­նիսկ դեմ­քի աչ­քերն են հա­ճախ ա­նօ­գուտ: Նա լոկ մի փո­խա­կեր­պուկ է, ան­հույս մի դար­ձո­րյակ: Քո քայլն է:

– Զին­վոր b8: Նա­վակ կամ թա­գու­հի:

– Այո, միև­նույնն է: Ար­քան կե­րավ b8:

– Ար­քա e4,– գրե­թե ան­մի­ջա­պես պա­տաս­խա­նե­ցի ես:

– Դա մի­ակ ըն­դու­նե­լի տար­բե­րակն էր: c3:

– Ար­քա c3, բնա­կա­նա­բար:

– Այո, և բնա­կա­նա­բար ոչ-ո­քի: Մենք վեր­ջաց­րինք նրա­նով, ին­չից որ սկ­սել է­ինք՝ եր­կու ար­քա­նե­րի դի­մա­կա­յու­թյամբ: Ա­մեն դեպ­քում լավ է, որ թա­գու­հի­նե­րը ժա­մա­նա­կին դուրս ե­կան խա­ղից:

– Ա­մեն մի զին­վոր թաքն­ված թա­գու­հի է,– նկա­տե­ցի ես:

– Ի­նչ­պես որ ա­մեն մի մարդ մի­ա­ժա­մա­նակ Հի­սուս է և Հու­դա, ե­թե ի­հար­կե բա­վա­կա­նա­չափ ազ­նիվ է դա ըն­դու­նե­լու և թե­կուզ ի­նքն ի­րեն խոս­տո­վա­նե­լու հա­մար:

– Հու­դան պետք էր Քրիս­տո­սին: Նա մի­ակն էր ա­ռաք­յալ­նե­րի մեջ, որ կռա­հեց Հի­սու­սի ա­ստ­վա­ծու­թյունն ու նրա վերջ­նա­կան նպա­տակ­նե­րը: Ա­վա՜ղ, ա­ռակ­նե­րը բո­լո­րին չէ­ին հա­սու: Բա­նը նվաս­տա­ցել էր մինչև մահ­կա­նա­ցու, ո­ւս­տի Բա­նի ա­շա­կերտն ի­ջավ մինչև մատ­նիչ:

– Ի­հար­կե: Թող ես այր­վեմ Դժոխ­քի բո­ցե­րում, մի­այն թե Եր­կին­քը գո­յու­թյուն ու­նե­նա,– ըն­կերս սր­տանց ծի­ծա­ղեց ու, մո­տե­նա­լով շախ­մա­տին, ձեռ­քով շաղ տվեց ֆի­գուր­նե­րը սե­ղա­նով մեկ:

– Գժ­վե­ցի՞ր: Ի­՞նչ ես հի­մար բա­ներ դուրս տա­լիս,– գրգռ­վե­ցի ես:

– Այո՛, այո՛, սի­րե­լիս: Նրանք միշտ մի­ա­սին է­ին՝ Մե­սի­ան և նրա սի­րե­լի ա­շա­կեր­տը Իս­կա­րի­ովտ քա­ղա­քից: Ա­ռա­ջին ի­սկ օր­վա­նից և հե­տա­գա ե­րեք տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում: Յու­րա­քան­չյու­րի գո­յու­թյունն ան­հրա­ժեշտ էր, որ մյու­սը ճա­նա­չեր ու բա­ցա­հայ­տեր ի­նքն ի­րեն: Ե­թե չլի­ներ Հու­դան, ի­նչ­պե՞ս էր Հի­սու­սը կա­տա­րե­լու իր ա­ռա­քե­լու­թյու­նը: Ի­սկ խա­ղը դու հրա­շա­լի տա­րար մինչև վերջ: Մի­այն թե ի­նձ ի սկզ­բա­նե պարզ էր, որ վա­խե­նա­լու ես թե՛ պար­տու­թյու­նից, թե՛ հաղ­թա­նա­կից, ո­ւս­տի ներ­քին ան­դորրդ չվր­դո­վե­լու հա­մար ը­նտ­րե­ցիր ան­սեռ ու ան­շառ ոչ-ո­քին:

– Ես ո­չինչ չեմ հաս­կա­նում, թեև, կար­ծես, ա­մեն ի­նչ հաս­կա­նում եմ,– գրե­թե գո­ռա­ցի ես,– ո­՞վ է այդ մար­դը: Կա­րո՞ղ ես գո­նե մեկ ան­գամ պա­տաս­խա­նել ա­ռանց ա­վե­լորդ սո­փես­տու­թյան:

– Ի­հար­կե, հա­նուն քեզ: Ու­րեմն դու ցան­կա­նում ես տես­նե՞լ նրան: Վս­տա՞հ ես, որ սիրտդ չի պայ­թի: Դե ու­րեմն նայիր հայե­լու մեջ:­

Ես նս­տած տե­ղում քա­րա­ցել է­ի: Գլ­խապ­տույտ ու սրտ­խառ­նոց զգա­ցի, բայց պա­պանձ­վել է­ի ու ան­կա­րող է­ի որ­ևէ շար­ժում կա­տա­րել: Ա­կան­ջիս մեջ հն­չում էր ըն­կե­րոջս հե­ռա­վոր ձայ­նը.

– Թեև դու ի­րա­վա­ցի ես: Ի­՞նչ կա­րիք կա բազ­մո­ցը լքե­լու, լույ­սը վա­ռե­լու և հա­յաց­քը հայե­լու փո­շոտ մա­կե­րևույ­թին հա­ռե­լու: Եր­կու շա­բաթ ես քո հայե­լին է­ի, և կա­րող է­իր նայել սր­տիդ ու­զա­ծի չափ, բայց, ափ­սո՜ս, որ աչ­քերդ փակ են: Խի­զա­խում չու­նե­ցար ո­՛չ հաղ­թե­լու, ո­չ էլ պարտ­վե­լու հա­մար, ո­ւս­տի բա­վա­րար­վիր քո դժ­խեմ մի­ջա­կու­թյան դիր­քով: Հի­մա ճշ­մար­տու­թյան պահն է: Ձեռքդ դիր սր­տիդ ու ար­տա­սա­նի՛ր դա­տավ­ճիռդ: Մի­այն թե գո­նե այս պա­հին ազ­նիվ ու ան­կեղծ ե­ղիր… Ի դեպ, քո շշի մեջ կո­նյակ մնա­ցե՞լ է: Կո­կորդս չո­րա­ցավ այս տա­փակ ճա­ռից:

Սե­նյա­կում լռու­թյուն տի­րեց՝ շատ բարձ­րա­ձայն մի լռու­թյուն, որ նույ­նիսկ սր­տիս կա­տա­ղի բա­բա­խյու­նը չէր կա­րող խլաց­նել: Քն­նիչ ըն­կերս տնտ­ղեց դա­տարկ շշե­րի կույ­տը ու, ո­չինչ չգտ­նե­լով, քթի տակ դժ­գոհ ի­նչ-որ բան քրթմն­ջաց: Ա­պա վրան քա­շեց վե­րար­կուն ու գլ­խար­կը և, ա­ռանց հրա­ժեշտ տա­լու, դուրս ե­կավ:

* * *

Լու­սա­բա­ցը մո­տե­նում էր ու ա­հագ­նա­նում: Ես մի կերպ ի­նձ պո­կե­ցի բազ­կա­թո­ռից, դուրս ե­կա տ­նից ու քայ­լե­ցի դե­պի գե­տը: Ա­նն­կա­րա­գրե­լի պա­հանջ է­ի զգում տես­նել շարժ­վող սա­ռույց­նե­րը: Հի­մա, ան­ցյա­լում կամ էլ ա­պա­գա­յում…