Հյուսիսային կողմից մամռակալած պատերով եկեղեցու բակում բուրում էր ծաղկած բալենին: Չնայած արևմուտքից քաղաքը գրավող սևաթույր ամպերն արդեն ծածկել էին կապույտ երկինքն ու արևը, մի քանի մեղու ծուլորեն թռվռում էին բալենու ծաղիկների վրա՝ ժամանակ առ ժամանակ թառելով իրենց հավանած ծաղկաբույլերին: Իսկ և իսկ պալատական գեղեցկուհիներին սիրահետող միջնադարյան ասպետների պես: Բակի ծայրում մի քանի երեխա ցատկոտում էին սալաքարերին կավճով նկարած վանդակների վրա:
Դաշնակահարը մի ումպ ջուր խմեց բալենու տակ կարկաչող ցայտաղբյուրից ու նստեց եկեղեցու չափ հին քարե նստարանի ծայրին: Դեռ մի քանի րոպե ժամանակ կար, ուստի մի գլանակ վառեց ու սկսեց հետևել երեխաների անհոգ խաղին: Մի տխուր ժպիտ հայտնվեց նրա հոգնած դեմքին, ու նա մատներով ինչ-որ մեղեդի կտկտացրեց նստարանի բազալտե սալին: Ապա գլուխը ետ գցեց ու փորձեց այնպես արտաշնչել, որ ծխախոտի ծուխը չվնասի գլխավերևում տարածված բալենու ծաղիկներին ու բակում խաղացող երեխաների պես այդ ծաղիկների վրա պար բռնած մեղուներին:
Եկեղեցու զանգն ազդարարեց կեսօրից հետո հինգերորդ ժամվա ավարտը Տոլեդո քաղաքում: Սկսվեց ժամերգությունը: Քահանան հատվածներ էր կարդում Սուրբ գրքից ու հատուկենտ այցելուների հետ սաղմոսներ երգում: Շուտով արարողությունն ավարտվեց, ու մարդիկ սկսեցին դուրս գալ եկեղեցուց՝ շտապելով րոպե առաջ հասնել տուն` մոտալուտ ամպրոպից ու անձրևից պատսպարվելու համար: Դաշնակահարը աղբամանի եզրին խնամքով հանգցրեց ծխախոտը, վերկացավ ու դանդաղ քայլերով ներս մտավ եկեղեցու ծանր, փայտե դռների միջով:
* * *
Սովորության համաձայն խաչակնքվեց ու հայացքն հառեց անկյունի կիսամթի մեջ բոցկլտացող մոմերին: Օդը հագեցած էր խունկի ու կնդրուկի թանձր բույրով: «Հետաքրքրիր է՝ ինչու՞ եկեղեցում բալի հոտ չեն խնկարկում, – մտածեց նա, – չէ՞ որ դա շատ ավելի հաճելի է»: Ապա, նկատելով, որ քահանան մտավ խոստովանախցիկ ու ներսից կողպեց դուռը, ինքն էլ քայլերն ուղղեց այդ կողմը: Համոզվելով, որ եկեղեցու այցելուներից ուրիշ ոչ ոք խոստովանելու ցանկությամբ չի պատրաստվում մտնել քահանայի մոտ, նա թեթևակի հազաց, որ զգուշացնի իր ներկայության մասին, ու մտավ վարագույրի ետևը:
Քահանան նրա հազից արդեն ենթադրել էր, որ առաջին այցելուն պատրաստ է խոստովանության, ուստի անակնկալի չեկավ: Փայտե միջնորմի ետևից լսվեց նրա ծանր շնչառությունը. դրանով նա, կարծես, տրամադրում էր զրուցակցին անկեղծ լինել: Եվ նաև ինքն իրեն պատրաստում էր նրա ցավին անսալուն և ճիշտ ուղղություն ցույց տալուն: Ընդամենը մի քանի տարի էր, որ նա այս ծայրամասային անշուք ու հինավուրց եկեղեցու սպասավորն էր, սակայն, ցանկացած մարդու, որ նրան էր դիմում խոստովանելու ցանկությամբ, նա լսում էր լիակատար ուշադրությամբ ու կարեկցանքով` մտովի նույնացնելով նրա և իր հոգեկան վիճակները, ապա փորձելով իրեն պատկերացնել զրուցակցի դրության մեջ ու, ըստ այդմ, նրան այնպիսի լուծում ցույց տալ, որ թեթևություն ու անդորր գա մեղքի զգացումից տառապող հոգու վրա: Եվ դա նրա մոտ ամենից լավ էր ստացվում, սակայն, խոստովանության եկած ամեն մի նոր այցելուի հետ նրա մազերին մի նոր սպիտակ բիծ էր ավելանում: «Մի օր լրիվ սպիտակելու եմ, – ինքն իրեն կատակում էր նա, – այդ դեպքում երևի մազերս նորից սկսեն սևանալ»:
Դաշնակահարը տեղավորվեց փայտե աթոռակին, ինքն էլ խոր շունչ քաշեց ու ասաց.
– Բարև, Սուրբ հայր:
– Բարև, զավակս, – պատասխանեց քահանան, – հանգստացիր և խոսիր ինձ հետ անկեղծորեն, քանզի դու Աստծո տանն ես, իսկ նա նախապես գիտի ամեն բան, որ մեր մտքում է: Ի դեպ, դատելով քո առոգանությունից, դու տեղացի չես: Հեռվի՞ց ես եկել:
– Շատ հեռվից: Հեռավոր մի երկրից: Ես այնքան համարձակ չեմ, որ խոստովանության գնայի իմ հայրենի երկրում: Ասենք՝ այնտեղ նման սովորություն չկա էլ: Եվ, ճիշտն ասած, ոչ էլ ժամանակ եմ ունեցել նման քայլ ձեռնարկելու համար:
– Ես ինքս էլ տեղացի չեմ, այնպես որ իրար ավելի լավ կհասկանանք: Իսկ ի՞նչը քեզ բերեց մեր քաղաքը:
– Ես դաշնակահար եմ, և հյուրախաղերի բերումով հայտնվեցի այս երկրում: Առավոտյան հյուրանոցից դուրս եկա ու նստեցի առաջին պատահած գնացքը, որն էլ ինձ հասցրեց այս քաղաքը՝ իր վերջին կայարանը: Թափառեցի քաղաքում, ու քայլերս ինձ բերեցին եկեղեցու մոտ: Բակում խաղացող երեխաներից իմացա, որ քաղաքի անունը Տոլեդո է:
– Այո, հավատաքննության բնօրրանը:
– Հավատաքննությա՞ն, – զարմացավ դաշնակահարը ու կատակի տվեց, – դուք պատրաստվում եք ինձնից ուժով խոստովանություն կորզել:
– Քավ լիցի, զավակս: Դա անցյալում էր: Հիմա ժամանակներն ուրիշ են: Ես չեմ ցանկանում որևէ բան կորզել քեզնից: Չէ՞ որ, ինչպես ասացի, Բարձրյալին ի սկզբանե հայտնի է արեգակի տակ կատարվող ամեն մի անցք ու մեր գլուխներում ու սրտում ծնվող ամեն մի միտք: Աստված է քեզ առաջնորդել այստեղ և ցանկացել, որ այսօր դու բանաս քո սիրտն ու հոգին նրա առջև:
– Սուրբ հայր, ես կորցրել եմ հոգուս անդորրը: Եվ գլուխս էլ լիուլի վարակվել է այդ տարաբախտ ու հակասական մտքերով: Ինձ պարզապես պետք է անծանոթ, բայց սրտացավ մեկը, որ ականջ դնի ինձ: Միայն այդպես կարող եմ փոքր-ինչ ազատություն տալ ինձ ու թոթափել մեջս կուտակված ծանր ապրումները: Չգիտեմ՝ Աստված լսում է ինձ, թե ոչ, սակայն, հույս ունեմ, որ գոնե Դուք կլսեք ինձ:
– Սիրով, զավակս: Բայց իմացիր, որ Աստված միշտ լսում է մեզ գոնե իր հրեշտակների ականջներով: Հանգստացիր և արա ինձ քո պատմությունը, իսկ ես ինձ տրված դերով կփորձեմ հաղորդակից լինել քո և Բարձրյալի միջև:
– Շնորհակալ եմ, Սուրբ հայր:
– Խոսիր, զավակս: Ես համակ ուշադրություն եմ:
Դաշնակահարը կրկին խոր շունչ քաշեց, սովորության համաձայն ձեռքը տարավ գրպանը, շոշափեց ծխախոտի տուփը, ապա հիշեց, որ եկեղեցում է ու ուրախացավ, որ ստիպված չի լինելու իրեն տանջող մտքերը կրկին ծխախոտի ծխում խեղդել: Նորից խոր շունչ քաշեց, հազաց ու սկսեց իր պատմությունը:
– Սուրբ հայր, ինձ մշտապես մեղքի մի ծանր զգացում է հալածում: Երբեմն մոռանում եմ այն, ու այդ պահին ինձնից անկախ մի երանելի թեթևություն է գալիս վրաս, սակայն, հաջորդ պահին նա մի նոր թափով է համակում իմ ողջ էությունը, ու ես է՛լ ավելի ծանր եմ զգում նրա բեռը հոգուս վրա: Պահ է լինում, երբ թվում է, թե այլևս չեմ դիմանա ու կկորցնեմ բանականությունս, քանի որ ես ի ծնե բավականին զգացմունքային խառնվածքի տեր եմ: Բայց այդ պահերին երևի իմ պահապան հրեշտակը մի նոր ուժ է հաղորդում ինձ: Սակայն միայն այնքան, որ դիմանամ ու շարունակեմ տառապել, բայց երբեք ոչ այնչափ, որ լիովին օտարեմ ինձնից ամեն մի տառապալից միտք: Կարծես ինձ հավասարակշռության մեջ է պահում և թույլ չի տալիս խոտորվել աջ կամ ձախ: Եվ այդ հավասարակշիռ վիճակը մշտական մեղքի զգացողության վիճակն է: Քանիցս մտածել եմ ինձ ջուրը նետել և վերջ դնել այս չարքաշ տվայտանքներիս: Եվ վստահաբար կգնայի այդ քայլին, եթե վստահ լինեի, որ այդ քայլով վերջակետ կդնեմ թե՛ իմ, և թե՛ այն մարդու տառապանքներին, որ իմ պատմության անուղղակի հերոսն է:
Դաշնակահարը կրկին խոր շունչ քաշեց ու լռեց: Նրան խրախուսելու միտումով՝ առաջինը լռությունն ընդհատեց քահանան.
– Ամենքս մեղավոր ենք Աստծո առաջ և արդարացիորեն ենք կրում մեր մեղքերի բեռը: Բայց թող դա քեզ չվհատեցնի, զավակս: Գոնե միտքդ կազատվի այդ մեղքի անպատեհ ներկայությունից և կրկին մանկան պարզ աչքերով կնայես աշխարհին ու երևույթներին:
– Մանկան պարզ աչքերո՜վ… – ցածրաձայն կրկնեց դաշնակահարը: – Բայց չէ՞ որ մանուկներն իրենք էլ տառապանքի իրենց բաժինն ունեն: Քիչ առաջ, երբ սպասում էի եկեղեցու բակում, ականատես եղա սալաքարերի վրա խաղացող մի խումբ մանուկների: Նրանք ընդարձակ բակի անծայրածիր աշխարհը բաժանել էին վանդակների ու փորձում էին տիրել մեկը մյուսի փոքրիկ աշխարհին: Նրանց մեջ արդեն իսկ առկա է իրենց ընձեռված անսահման ազատությունը մասերի տրոհելու միտումը՝ կարծես իրենց ավելի ապահով զգալու համար, և, որ ավելի սարսափելի է, ուրիշի փոքրիկ կտոր երջանկությանը տեր դառնալու ցանկությունը: Մի՞թե նրանք այդպես են ծնվել, Սուրբ հայր:
– Իհարկե ոչ: Բայց ուրիշ ի՞նչ կարող էին նրանք սովորել մեծահասակներից՝ իրենց ծնողներից, նրանք էլ՝ իրենց ծնողներից, ավագ եղբայներից ու քույրերից: Սակայն, նրանց վարքի մեջ մեղք չկա, և քո դիտողությունը փոքր-ինչ չափազանցված է: Պտուղներից ճանաչիր ծառը: Նրանց պտուղը բարի է:
– Դուք ճիշտ եք՝ մեղք չկա, բայց, մի՞գուցե, հանկարծ մեղքի զգացում ծնունդ առնի նրանց մեջ ու առհավետ ուղեկցի նրանց ամբողջ կյանքում՝ ձյունագնդի պես գլորվելով, ուռճանալով ու օր-օրի ավելի ու ավելի ծանր ու ահարկու դառնալով: Արդյոք մանուկ հասակում չի՞ դա սերմանվում:
– Իսկ դու փորձիր ուրիշ տեսակետից նայել աշխարհին ու նրա դեպքերին: Այդ դեպքում մեղքը կկորցնի իր գաղափարը ու կդադարի մեղք լինելուց: Հօդս կցնդի օճառաջրից փչած պղպջակի պես: Միգուցե՞ չկա մեղք, այլ կա ընդամենը քո երևակայության մեջ ուրվագծված մեղքի սին պատկեր: Ջնջի՛ր այդ պատկերը և այլևս մի մտածիր դրա մասին: Փոխի՛ր աշխարհի քո ընկալումը, և կվերանա այդ դժխեմ զգացումը: Մեր հոգին հաճախ մեր մտքի գերին է, իսկ միտքը չի տարբերում երևակայությունը իրականությունից: Նրա համար այդ երկուսը միևնույն բանն են: Ուրեմն, ձերբազատվիր երևակայությանդ փուչ պատկերներից: Ջնջի՛ր քո մտքում նկարած վանդակները ու շարունակիր ապրել՝ ազատ ու անկաշկանդ: Եթե չկա մեղքի առարկա, և քո երևակայությունը չի փորձում գտնել այն ամեն գնով, ապա չկա նաև մեղքի զգացում ու դրանից ծնվող տառապանք: Հասկանու՞մ ես իմ միտքը:
– Այո, Դուք, թերևս, ճիշտ եք, սակայն, ամեն ինչ այդքան պարզ ու հեշտ չէ: Թույլ տվեք այս փիլիսոփայական ներածությունից անցում կատարել իմ հիմնական պատմությանը, և Դուք հստակորեն կտեսնեք, որ իմ դեպքն այդքան էլ սովորական չէ և, միգուցե, չի ենթարկվում համընդհանուր լուծումներին: Պատրաստի լուծումները նրա համար չեն: Ի դեպ, Դուք որևէ տեղ չեք շտապու՞մ:
– Բնավ: Ես միշտ պատրաստ եմ թեկուզև խորհրդի ձևով օգնության ձեռք մեկնել կորուսյալ կամ տառապող հոգիներին, ուստի ուշադրությամբ կլսեմ քո պատմությունը:
* * *
Դաշնակահարը սկսեց իր հիմնական պատմությունը.
– Մայրս երկու որդի ուներ: Ես, որ կրտսերն էի, շատ քիչ բան եմ հիշում իմ մանկությունից՝ ընդամենը կյանքի կինոժապավենից կորսված մի քանի լուսավոր պատկեր: Առաջինն այն է, որ մայրս գրկել էր ինձ, պարուրել իր կաթնահոտ ձեռքերի մեջ ու փարել տաք կրծքին, իսկ եղբայրս նայում էր ինձ ու ժպտում` ավագ եղբորը հատուկ լրջությամբ ու խանդաղատանքով: Մյուս պատկերն այն է, որ մի շոգ օր եղբայրս ինձ կենդանաբանական այգի տարավ: Մենք հետաքրքրությամբ դիտեցինք երկաթե ճաղերի ետևում վախից կուչ եկած վայրի գազաններին, որից հետո նստեցինք սրճարանում, ու եղբայրս երկուսիս համար պաղպաղակ գնեց: Հետո եղանակը կտրուկ փոխվեց, և մենք հազիվհազ մեզ ավտոբուս նետեցինք, երբ անձրևի առաջին ծանր կաթիլները սկսեցին պայթել փոշոտ ասֆալտի վրա: Այսքանը: Մեկ էլ հիշում եմ, որ եղբորս պատահաբար տեսա ընկերուհու հետ փողոցում զբոսնելիս: Չնայած իմ մանուկ տարիքին, ես միանգամից սիրահարվեցի այդ աղջկան ու ցանկացա, որ նա իմը լինի: Իմ կողքին լինի, ու ես նրան խաղալիքներս ու փոստային դրոշմանիշներիս հավաքածուն ցույց տամ` իմ ամենաթանկ գանձն այդ օրերին: Այդքան պարզ ու միամիտ էր սիրո մասին իմ առաջին մանկական պատկերացումը:
Հետո կյանքը սկսեց տրոհվել մասերի, ու այդ մեծ աշխարհը, որ ի սկզբանե իմն էր, ու ես այն բնակեցրել էի կենդանաբանական այգու գազաններով, մորս պատկերով, մանկական խորանարդիկներով, որոնց վեց նիստերին տառեր, նշաններ ու այդ նույն կենդանիներն էին պատկերված, եղբորս հսկա կերպարով, նրա նրբիրան ու դալուկ աչքերով ընկերուհով, արևով, աստղերով ու լուսնով… Ահա այդ հսկա ու միասնական աշխարհը սկսեց տրոհվել ածխով գծած վանդակների, ու իմ երևակայության սպիտակ, անծայրածիր թուղթը աստիճանաբար վանդակավոր թերթիկ դարձավ…
Տարօրինակ զգացողություն է դա, Սուրբ հայր: Փոխանակ տխրելու մենք ամեն օր ուրախանում ենք, որ մի օրով էլ մեծացանք, նախ բարդացրինք ու ապա սկսեցինք ավելի լավ հասկանալ մեր իսկ ստեղծած բարդություններն այս խայտաբղետ աշխարհում իր բոլոր կողմերով: Ճաշակեցինք բարու ու չարի ծառից և ապա սկսեցինք տառապել այդ մեղքերից: Մինչդեռ երջանկությունն այն կլիներ, եթե մարդը պատկերացում իսկ չունենար այդ ծառի գոյության ու նրա պառակտիչ էության մասին: Երբ քո մանուկ աշխարհը դեռ չի տրոհվել երկու իրարամերժ մասերի՝ դրախտի պարտեզի ու դրա սահմաններից դուրս տարածված համատարած տափաստանի, ուր վերջանում են մանկության հեքիաթներն ու փորձչի տիրապետության դժնդակ սահմաններն են սկսվում: Եվ հետո ամբողջ կյանքում մենք երազում ենք այդ եդեմական պարտեզի մասին՝ տառապելով փորձության ճիրաններում:
– Դրախտի պարտեզը յուրաքանչյուրիս մեջ է, – ընդհատեց քահանան: – Պետք է որոնել այն և գտնելու հույսով ապրել:
– Բայց ինչու՞ նախ պետք է զրկվել դրանից, ապա սկսել որոնել այդ կորուսյալ աշխարհը: Մի՞թե ավելի լավ չէ ապրել նրա մեջ ու Աստծո կամքով հեռու մնալ նրա սահմաններից ու ամեն տեսակ փորձության ծառերից:
– Մենք կրկին փիլիսոփայության փակուղում հայտնվեցինք, – քահանայի ձայնի մեջ թեթև ժպիտ զգացվեց: – Ավելի լավ է վերադառնանք քո կյանքի քննությանը: Ի՞նչն է տանջում քեզ, զավակս: Շարունակիր կիսատ պատմությունդ:
Դաշնակահարը գլուխը հենեց փայտե ճաղերին ու ցածրաձայն ասաց.
– Մեղքի զգացումը… Ինձ մշտապես կեղեքում է այն միտքը, որ ես դավաճանել եմ եղբորս: Եվ ես անկարող եմ թոթափել այդ զգացողության ծանր բեռը, որքան էլ, որ փորձեմ փոխել աշխարհընկալման իմ տեսակետը: Դա ուրիշ ակունքներ ունի:
Մի օր մահացավ իմ սիրելի մայրը: Ես ու եղբայրս երկա՜ր կանգնել էինք նրա մահճի մոտ ու նայում էինք նրա փակ կոպերին: Եղբայրս ասաց, որ մայրիկը խոր քուն է մտել, և հայտնի չէ, թե նա երբ կզարթնի: Ես, իհարկե, հավատացի եղբորս և, դրանից հետո էլ, առավոտյան արթնանալով վազում էի մորս ննջարանը կարծես ստուգելու համար՝ նա արթնացե՞լ է, թե՞ ոչ: Ինչ-որ մարդիկ եկան ու տարան մայրիկին: Ասացին, որ նա այլևս ուրիշ տեղ պիտի քնի: Ու ես երկար ժամանակ մորս ննջարանում նրա կաթնահոտ ձեռքերի գգվանքն էի որոնում…
Ես ու եղբայրս մենակ մնացինք: Ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ մենք մնացինք միասին: Նա սկսեց աշխատել, որ կերակրի երկուսիս: Մորս մահն էր պատճառը, որ մենք սկսեցինք ավելի արագ մեծանալ, ու աշխարհի միատարր թուղթը սկսեց առավել արագորեն վանդակավոր դառնալ: Սակայն, եղբայրս փորձում էր ամեն կերպ խախտել այդ համամասնական նորմալ բաշխումն այն միտումով, որ իմ մանկությունը երկարի, ու ժամանակս ավելի դանդաղ հոսի: Կարծես դա նրան հաջողվում էր, միայն թե փոխարենը նրա ժամանակը սկսեց էլ ավելի արագ ընթանալ: Ու մի օր ես նրա քունքերին սպիտակ մազեր նշմարեցի, որ մի նոր վանդակ նկարեցին իմ երևակայության մեջ:
Դաշնակահարը լռեց: Քահանան ևս չէր ցանկանում խաթարել լռությունը: Եկեղեցում այլևս ոչ ոք չկար, ու միակ ձայնը դրսից հասնող հատուկենտ անցորդների ոտքերի կտկտոցն էր սալաքարերի վրա: Մի քանի վայրկյան անց, որ րոպեներ թվացին, դաշնակահարը շարունակեց խոսել.
– Մենք համարյա միշտ միասին էինք լինում՝ ես, եղբայրս և նրա ընկերուհին: Նրանք գալիս էին միասին, մենք ընթրում էինք ու երաժշտության հնչյունների ներքո երկար խոսում ու ծիծաղում: Նրանք հատուկ անմիջական էին պահում իրենց, որ ես չնեղվեմ մեր տարիքային տարբերությունից: Ու առաջինը ես էի ներողություն խնդրում ու հեռանում քնելու, երբ այլևս անկարող էի լինում բաց պահել ծանրացած կոպերս:
«Բարի նախանձ» հորջորջվող մի հիմար բառակապակցություն կա: Հիրավի, ինչպե՞ս կարող է նախանձը բարի լինել: Ինչևէ, ես նախանձում էի եղբորս: Նախանձում էի, որ նա այդքան գեղեցիկ ընկերուհի ունի, որ նրանք միասին են, որ նրանք համբուրվում են (այդ ժամանակ ես պատկերացում իսկ չունեի սիրո մյուս մարմնական դրսևորումների մասին), որ նրանք կարոտում են իրար ու հանդիպում առաջին իսկ հնարավորության դեպքում կամ էլ երկար զրուցում հեռախոսով: Ես սիրում էի իմ եղբորը և ուրախ էի, որ նա ունի այդ երջանկությունը, սակայն, նախանձն այլևս մտել էր իմ սիրտը ու տանջում էր ինձ: Ես երազում էի, որ այդ աղջիկն իմը լինի: Ես սիրահարվել էի նրան ու իմ էգոիզմը չէր հանդուրժում երրորդ մարդու` անգամ իմ սիրելի եղբոր, գոյությունն այդ աշխարհում, որն իմն էր ու միայն իմը: Այնտեղ տեղ կար միայն իմ և այդ աղջկա համար:
Մի օր էլ այնպես ստացվեց, որ եղբայրս ինչ-որ շտապ գործով դուրս եկավ տնից՝ ինձ ու ընկերուհուն մենակ թողնելով: Հիշում եմ՝ ձայնասկավառակից օդի մեջ Բեթհովենի դյութիչ հնչյուններն էին սփռվում: Ես կախարդվածի պես, ասես երազում, կլանում էի լուսնի մասին պատմող այդ կախարդական սոնատը ու գաղտագողի հայացքներ նետում աղջկա կողմը: Նա անկասկած նկատում էր, որ իմ ուշադրության կենտրոնում է, թեև նրա զմայլված հայացքը կանգ էր առել մոմի թրթռացող լույսի վրա: Հանկարծ նա վերկացավ նստած տեղից, մոտեցավ ինձ, մի պահ նայեց աչքերիս ու զգուշորեն համբուրեց շուրթերս: Ես չհասկացա, թե ինչ կատարվեց: Երազն ու իրականությունը խառնվել էին իրար: Ապա նա կրկին համբուրեց շուրթերս ու շշնջաց.
– Ես քեզ սիրում եմ… Մի օր դու ինձ համար կնվագես այս սոնատը: Իսկ, եթե ես քո կողքին չլինեմ, միշտ կհիշես ինձ…
Հետո նա գնաց, ու ես այլևս չտեսա նրան: Միայն մի անգամ փորձեցի հարցնել եղբորս, թե որտեղ է նրա ընկերուհին: Եղբայրս ասաց, որ նա հեռացել է, և իրենք այլևս չեն հանդիպելու:
Ես տխրությամբ նայեցի եղբորս ու նրա աչքերում էլ թախիծ ու կարոտ տեսա…
* * *
Մենակ մնալով, ես ու եղբայրս ավելի հաճախ էինք զրուցում մեզ հետաքրքրող թեմաների շուրջ: Թեև, սխալ է ասել, թե զրուցում էինք: Ավելի շատ եղբայրս էր խոսում: Ձմեռվա ցուրտ ու երկար երեկոներին նա պատմում էր, որ կան հեռավոր երկրներ, ուր մարդիկ այլ լեզուներով են խոսում, մեքենաներն այլ են, կանայք այլ կերպ են հագնվում, կենդանաբանական այգիներում այլ գազաններ են ապրում: Բայց ինձ համար ամենահետաքրքիրը նրա պատմությունն էր ծովի մասին ու այդ ծովի խորքում թաքնված մի կղզու մասին: Այդ կղզում, պատմում էր նա, երբեք ցուրտ չի լինում, ու մշտապես ամառ է: Մարդիկ ապրում են ծովափնյա փայտե ու ծղոտե տնակներում: Նրանք ձուկ են որսում ու սնվում իրենց բռնած ձկներով: Նրանք սուզվում են ծովի հատակը ու այնտեղից սպիտակ ու սև մարգարիտներ հանում իրենց սիրեցյալների համար… Ու մենք երկուսով երազում էինք մի օր հայտնվել այդ կղզում ու ապրել ձկնորսների պարզ ու հասարակ կյանքով: Չգիտեմ եղբայրս ինչ էր մտածում, սակայն, ես երազում էի, որ մեզնից բացի այն աղջիկն էլ այնտեղ լիներ, այլապես մենք ու՞մ պիտի նվիրեինք մեր որսած մարգարիտները…
Հետո ես հասունացա, ու մեր շրջապատում սկսեցին այլ աղջիկներ էլ հայտնվել: Սուրբ հայր, մինչ այժմ ես չարաշահում էի Ձեր համբերությունը իմ ներանձնական ապրումները բարձրաձայն վերհիշելով, սակայն, ես հիմա անցնում եմ իմ բուն նյութին, որի համար ես փաստորեն եկել եմ Ձեզ մոտ:
– Շարունակիր, զավակս:
– Երկուսս էլ երիտասարդ էինք, չնայած տարիքային որոշ տարբերությանը, և մեր շրջապատում հայտնվող աղջիկներն արդեն, թվում է, հավասար հավանականությամբ պիտի երկուսինս լինեին: Սակայն, չգիտեմ ինչ պատճառով, այն աղջիկները, որոնց գաղտնի սիրահարվում էր եղբայրս, ի վերջո իմ կանայք էին դառնում, և նա մնում էր կամ ձեռնունայն, կամ էլ տրվում էր սիրուն առանց սրտի: Կարծես մի ներքին մրցակցություն էր սկսել մեր միջև, որից միշտ ես էի հաղթող դուրս գալիս: Չեմ կարող ասել, թե իմ երիտասարդ սիրտը դրանից բավականություն ու ինքնահաստատման բերկրանք չէր ապրում, սակայն, ես միշտ մի ցավ էի զգում եղբորս համար: Ես երազում էի, որ նա հավասարապես հաջողակ լինի այդ հարցում: Ես նրան շատ էի սիրում, և նա ինձ համար ավելին էր, քան պարզապես եղբայրը եղբոր համար: Նա իմ և՛ հայրն էր, և՛ մայրը, և՛ եղբայրը, և՛ ընկերը… Եվ կանանց հետ կապված այդ դիպվածը իմ ներքին և մեր ներքին հարաբերությունների պառակտման առաջին սերմը հանդիսացավ:
Հաջորդ դրվագը իմ պատմության մեջ երաժշտությունն էր: Մենք երկուսով ունկնդրում էինք ինչ-ինչ ճանապարհներով մեր ձեռքն ընկած բոլոր սկավառակները, իսկ գիշերները ռադիոյի ինչ-որ հեռավոր կայանից սփռվող դասական երաժշտության հնչյուններն էին քուն բերում մեր աչքերին: Եվ երազներում ես թափառում էի Բեթհովենի ու Մոցարտի գաղտնի աշխարհներում…
Եղբորս հորդորով ու բարի կամքով ես սկսեցի դաշնամուրի դասեր առնել: Երբ արդեն բավականաչափ հմտացել էի, սկսեցի նվագել Բեթհովենի սոնատը: Նվագում էի ու հիշում աղջկան, մոմին հառած նրա դալուկ աչքերը… Հետո եկան Հայդընն ու Բախը, ու ես իմ ճակատագիրը վերջնականապես կապեցի դաշնամուրի հետ, որի մեջ կարծես այն աղջկա հոգին էր ապրում:
Եղբայրս երբեք հնարավորություն չունեցավ լրջորեն երաժշտությամբ զբաղվելու, մինչդեռ նա ամեն հնարավորություն ստեղծեց, որ ես աստիճանաբար հմտանամ այդ արվեստում` մինչև արհեստավարժության կատարյալ աստիճան՝ դրանով իսկ, կարծես, մարմնավորելով իր անձնական երազանքը, իր իսկ անձի հետ կապված նվիրական ցանկությունը: Գաղտնիք չէ, որ մի բան է սիրել երաժշտությունը ու ընդամենը լինել ունկնդրի դերում, և բոլորովին այլ հոգեկան հրճվանք է, երբ ինքդ ես կերտում այն, և քո մատներն են այն կորզում դաշնամուրի սև ու սպիտակ ստեղներից, որ իրար ետևից շարվելով դառնում են Հենդել ու Հայդըն, Մոցարտ ու Լիստ: Եղբայրս բացատրում էր ինձ, թե ինչ է երաժշտությունը և որտեղ է այն ծնվում: Նա օգնեց, որ ես հասկանամ, սիրեմ, ապա տրվեմ երաժշտությանը, սակայն, ինքն այդպես էլ մնաց իբրև սիրող, թեև շատ լուրջ:
Ավարտելով երաժշտանոցը՝ սկսեցի թափառել աշխարհով մեկ: Եղա գրեթե բոլոր մայր ցամաքներում: Մի քանի անգամ պտտվեցի Երկիր մոլորակի շուրջը: Շատ քիչ երկրներ կան, ուր ես հյուրախաղերով հանդես չեմ եկել: Եվ ամենուր ինձ բուռն ծափերով են դիմավորել, գոհունակությամբ ունկնդրել և ապա ծափերով ու օվացիաներով ճանապարհ դրել: Եվ այդ պահերին, երբ թվում էր, թե գրավել եմ երկիրն ու տիեզերքը, որ մարդկանց սրտերում են, ես հասկանում էի, որ փառքիս գոնե կեսը եղբորս պիտի բաժին ընկներ, քանզի նրա շնորհիվ էի ես հասել այդ բարձունքներին: Մի քանի անգամ ես նրան առաջարկել եմ ուղեկցել ինձ ուղևորություններիս ընթացքում՝ պատճառաբանելով, թե միասին ավելի ուրախ կլինենք ու ոչ մի դեպքում ակնարկ իսկ չանելով, որ պատրաստվում եմ ծափողջյունների ներքո նրան բեմ հրավիրել ու ասել մարդկանց. «Այս եղբորս շնորհիվ ու կամքով եմ ես դաշնակահար դարձել: Մարդի՛կ, ընծայե՛ք նրան ձեր ծափահարությունները, քանզի նա լիուլի արժանի է դրանց: Եթե չլիներ նա, չէի լինի նաև ես` իբրև դաշնակահար»:
Սակայն, եղբայրս երբեք չուղեկցեց ինձ իմ բազմաթիվ ճանապարհորդությունների ընթացքում՝ միշտ պատրվակ բռնելով իր զբաղվածությունը և, իբր, Մարկո Պոլոյի թափառական ավյունը խորթ է իրեն: Նա ներքուստ անկասկած ըմբռնում էր, որ ես նպատակ ունեի այդպիսով իմ շնորհակալությունն ու երախտագիտությունը հայտնել նրան, սակայն, եղբայրական անկաշառ սիրով ցանկանում էր, որ փառքի դափնիները միայն ի՛մ գլուխը պսակեն:
Օրերից մի օր, հեռավոր մի կղզում քայլերս ինձ ծովափ բերեցին: Ես նստեցի ավազի վրա, հետո բոբիկ ոտքերով քայլեցի ծովեզերքի ձյունափրփուր ալյակների միջով: Մի ձկնորս ինձ տապակած մանրաձուկ ու սուրճ հյուրասիրեց: Առասպելական սիրենների ձայնը կարծես մանկության մի հեքիաթ էր պատմում. ծովափին ապրում ենք ես, եղբայրս ու նրա վաղեմի ընկերուհին, որ ինձ առաջին համբույրի դյութական վայելքը պարգևեց: Ու մենք միասին երջանիկ ենք, անհոգ ու ազատ… Եվ այդ պահին ափսոսանքի որդը կրկին կրծեց սիրտս՝ ինչու՞ նա ինձ հետ չէ հիմա: Չէ՞ որ նա այնքան էր սիրում թափառել… Պատմում էր ինձ հեռավոր ծովի խորքում պատսպարված ոսկեավազ կղզյակի ու սիրենների երգերի մասին: Ես ինձ գողի պես էի զգում: Ես գողացել էի եղբորս երազները: Փոխանակ նրա համար իրականանալու, դրանք իմ առօրյան էին դարձել: Ես ինձ դավաճանի պես էի զգում` անարգանքի սյունին գամված: Այո, Սուրբ հայր, մի՛ զարմացեք: Կարծես մի կախարդանքով նրա ամենանվիրական երազները իմ իրողությունն էին դարձել: Բայց չէ՞ որ դրանք ի սկզբանե նրանն էին, և նա շռայլորեն ինձ էր շնորհում իր հոգու գանձերը… Իսկ ինձ Կայենի ուրվականն էր հետապնդում ամեն քայլափոխիս՝ գիշեր թե ցերեկ…
Եղբայրս, կարծեմ, երբեք այդպես էլ չճամփորդեց: Մի օր ես հերթական անգամ հեռացա, ու այնպես ստացվեց, որ սպասվածից ավելի երկար մնացի արտասահմանում: Տուն վերադառնալով` բացեցի մուտքի դուռը, ու, թեև ամեն առարկայից եղնորս շունչն էր զգացվում, ու թվում էր, թե ուր որ է նա կհայտնվի ու կգրկի ինձ ժպտալով, բայց նա այդպես էլ չհայտնվեց: Հեռացել էր՝ մի կարճ երկտող թողնելով դաշնամուրի վրա. «Ես հեռանում եմ: Երջանիկ եղիր: Իմ սերն ու օրհնությունը թող միշտ քեզ հետ լինեն: Սիրող եղբայրդ»:
Լոկ այսքանը: Ես նախ չհավատացի ու կրկին ու կրկին ընթերցեցի երկտողը, ապա լաց եղա, քանզի աննկարագրելի մենություն զգացի, ապա մի պահ ուրախացա, քանզի մտածեցի, որ եղբայրս վերջապես իր ճանապարհով է գնացել, ապա նորից հուսահատ լաց եղա ու նորից ուրախացա… Բայց ի վերջո անհուն տխրությունը բույն դրեց իմ սրտում:
Դաշնակահարը լռեց: Կարծես նա արտասվում էր, քանի որ ձայնի վերջին ելևէջները դողդողոցով դուրս ելան նրա բերանից: Առաջինը խոսեց քահանան.
– Ամեն ինչի ժամանակ գոյություն ունի, զավակս: Եկել էր քո եղբոր գնալու ժամանակը, և նա գնաց:
– Ես հասկանում եմ, Սուրբ հայր, բայց մեղքի զգացումն ու տառապանքը բուն դրեցին իմ մեջ ու իմ մեջ են ցայսօր: Կյանքն անարդար վարվեց եղբորս հանդեպ: Նրա բոլոր իղձերն ու հեքիաթային երազները իմը դարձան, մարմնավորվեցին իմ մեջ: Ու ես ակամայից մոլախոտի պես ծծեցի նրա հոգու բոլոր գանձերը: Եվ, բացի այդ, եկավ իմ տառապելու ժամանակը, որը վերջ չունի: Մի՞թե արդար է այս ամենը:
– Անկանխատեսելի են Տիրոջ ճանապարհները, զավակս: Եվ մի՛ փորձիր դատել: Ոչ միայն ուրիշներին, այլև ինքդ քեզ: Դու ինքդ ես դատապարտել քեզ այդ հոգեկան տանջանքներին: Կար մի մարդ, որ քեզ սիրում էր: Իսկ երբ սիրում ես մեկին ողջ սրտով, ապա քո ամենանվիրական գանձերն ես բաժին հանում սրտիդ սիրեցյալին: Այդպես է սովորեցնում մեր Փրկիչը: Եվ հենց այդպես ենք վարվում մենք: Դա քեզ էլ խորթ չէ: Սակայն, մյուս պատգամն էլ հիշենք. «Արա մերձավորիդ այն, ինչ կուզեիր, որ նա աներ քեզ»: Սիրիր քո եղբորը, ինչպես նա էր սիրում քեզ, և քո սիրո ալիքներն անկասկած կպարուրեն նրա հոգին, և այդժամ եղբայրդ երախտապարտ կլինի քեզ քո սիրո համար: Այդպիսով դու էլ ինչ-որ լավ բան արած կլինես եղբորդ համար, և մեղքի զգացումը, որ տոչորում է հոգիդ, կլքի քեզ ու այլևս չի վերադառնա: Վռնդիր այդ չար հոգին քո միջից, եթե հաստատակամ ես քո սիրո մեջ ու հավատքում: Ինչու՞ ես կարծում, թե կողոպտել ես եղբորդ: Փոխի՛ր տեսակետդ: Մտածիր, որ արդարացրել ես նրա բոլոր սպասումներն ու հույսերը և դրանով իսկ մի անսահման երջանկություն պարգևել նրան: Քո եղբայրը երջանիկ է: Նա չի մոռացել քեզ: Հիշում է շատ հաճախ, ու ամեն անգամ հոգեպարար ժպիտ է գալիս նրա դեմքին, երբ հիշում է քեզ ու քո պատմությունը այդ հեռավոր կղզու մասին:
– Բայց նա ինչու՞ հեռացավ ինձնից, Սուրբ հայր: Արդյոք դրա պատճառը ոչ լիարժեքության ու անկատարության բարդու՞յթը չէր:
– Ոչ, պարզապես եկել էր նրա հեռանալու ժամանակը և, ինչ-որ իմաստով, նաև, քո մենակ մնալու ժամանակը: Ո՞վ գիտի երբ է այդ պահը: Միայն Երկնային Տերը: Մի՛ կասկածիր, որ Բարձրյալն արդար վճիռ է կայացրել: Անցել էր քարեր նետելու ժամանակը, և եկել էր քարերը հավաքելու պահը:
Քահանան լռեց՝ խորասուզվելով մտքերի մեջ: Խոր շունչ քաշեց, ու փայտե ճաղերի ետևից կարծես լսվեցին նրա սրտի զարկերը: Նա կրկին խոր շունչ քաշեց ու ցածր ձայնով, ասես ինքն իրեն, ասաց.
– Երկու եղբայր կային: Գարնանային մի օր Տերը վերցրեց նրանց մոր կյանքը, ու նրանք երկուսով մնացին: Եվ ավագ եղբայրն այնքան էր սիրում կրտսերին, որ իր սրտի ու հոգու բոլոր գանձերը բաժին հանեց նրան: Նա սիրում էր մի աղջկա, բայց այդ աղջիկը իր սիրտը նվիրեց կրտսեր եղբորը: Նա ցանկանում էր նվագել Բեթհովենի սոնատը, բայց կրտսեր եղբորն այցելեց հանճարի մուսան: Նա ցանկանում էր թափառել աշխարհով մեկ ու ըմբոշխնել մայրամուտը հեռավոր մի կզղու ոսկե ավազներին թիկնած, սակայն, այդ հեքիաթն էլ բաժին հասավ կրտսեր եղբորը: Եվ կրտսերն ունեցավ այն ամենը, ինչ ավագ եղբոր երազներում էր…
– Եվ կրտսերն աստիճանաբար դատարկվեց ու սպառվեց, – շարունակեց քահանայի խոսքը դաշնակահարը, – քանի որ ջուր էր խմում ուրիշի աղբյուրից: Այդ ամենը նրա համար դարձավ սովորական ու առօրեական:
– Մինչդեռ ավագ եղբայը նվիրեց այդ ամենն ու ինքն ավելի հարստացավ: Սերը, երաժշտությունն ու հեռավոր կղզին բազմապատկվեցին ու հազարապատկվեցին նրա սրտում ու արդյունքում նա էլ ավելի հարուստ եղավ, քան առաջ էր: Նա կարծես չկար ու հայտնվեց: Թվում էր՝ մեռած էր ու կենդանացավ…
– Կենդանացա՞վ… Հայտնվե՞ց… Ի՞նչ եք ասում, Սուրբ հայր, – զարմացավ դաշնակահարը: Ի՞նչ նկատի ունեք: Ինչու՞ նա հեռացավ ինձանից:
Քահանան միանգամից չպատասխանեց: Մի պահ լռեց, ապա ասաց.
– «Եվ կեսօրին ամբողջ երկրի վրա խավար եղավ մինչև ժամը երեքը: Ժամը երեքի մոտ Հիսուս բարձր ձայնով գոչեց ու ասաց. «Աստվա՜ծ իմ, Աստվա՜ծ իմ, ինչու՞ թողեցիր ինձ»… և հոգին ավանդեց»:
– Դուք ուզում եք ասել, որ եղբայրս դիտավորյա՞լ թողեց ինձ:
– Զավակս, կգա ժամանակը, և դու կստանաս քո բոլոր հարցերի պատասխանները: Իսկ այժմ՝ գնա խաղաղությամբ և թոթափիր հոգուդ բեռը: Դու մեղք չունես, և տանջվելու պատճառ էլ չկա: Սիրով հիշիր քո եղբորը և այդ սիրով ապրիր: Աստված քեզ հետ:
Դաշնակահարը կամացուկ դուրս սահեց վարագույրի ետևից, մի պահ նայեց խոստովանախցի փակ դռնակին, խաչակնքվեց ու դուրս եկավ եկեղեցուց:
Քահանան սպասեց մի փոքր, ապա տեղից վեր ելավ, բացեց խոստովանախցիկի դռնակը, համոզվեց, որ այցելուն գնացել է, մոտեցավ խորանում կախված սրբապատկերին ու դաշնակահարի մայրենի լեզվով կամաց շշնջաց.
– Անկանխատեսելի են Տիրոջ ճանապարհները, եղբայրս…
* * *
Արևն արդեն թեքվում էր դեպի գիշեր: Մետաղական զանգի ղողանջն ազդարարեց տասնվեցժամյա աշխատանքային օրվա ավարտը համակենտրոնացման ճամբարում: Կալանավորները մեքենայաբար սկսեցին ցրվել դեպի իրենց բարաքները: Նրանցից մեկը, ծայրաստիճան սմքած ու նվաղած մարմնով, կնճռապատ երեսին փուշ-փուշ աճած մազերով, ցած դրեց բահը, մի պահ նայեց արեգակի հանգչող ցոլքերին ու միացավ քնատեղի վերադարձող բռնավորների խմբին: Ոչ ոք չէր խոսում: Կալանավորի ծանր կյանքն անդամալուծել էր ոչ միայն նրանց մարմինները, այլև խոսելու ու հաղորդակցվելու բնական պահանջը:
Մարդահամարն անցնելուց հետո նա մոտեցավ իր քնատախտակին, անձայն պառկեց, վրան քաշեց խսիրը, որ ցերեկներն իբրև ոտնալաթ էր ծառայում, ու, նախքան քունը կհաղթեր նրան, տրվեց հուշերին, որ տարիներ ի վեր, ինչ նա բանտարկված էր այս հեռավոր կղզում, նրա միակ անձնական սեփականությունն ու հաճույքն էին:
Հիշեց, որ մի ժամանակ ինքը հանրահայտ դաշնակահար էր ու թափառում էր երկրից-երկիր՝ ամենուր փառքի դափնիներ վաստակելով: Հետո հիշեց մորը, որ մահկանացուն կնքեց գարնանային մի առավոտ, ու նրա սենյակից դեռ երկար ժամանակ կաթի հոտ էր գալիս: Հիշեց ավագ եղբորը, որն իրեն իր երազներն էր նվիրել ու հետո հանկարծ հեռացել… Սա նրա վերջին հուշն էր, նախքան նիրհը կպարուրեր նրա մարմինն ու միտքը: Մտքւոմ շշնջաց. «Տեր Աստված, այս գիշեր կամ միգուցե վաղը հոգիս քեզ եմ հանձնելու…»
Երազում համատարած մի ձայն լսեց. «Ի՞նչ ես ուզում վերջում»: «Ուզում եմ մորս տեսնել ու եղբորս», – պատասխանեց երբեմնի դաշնակահարը: Ու հանկարծ լույս շողաց երազի խավարում, ու լույսի միջից հայտնվեցին ջահել մայրն ու քահանայի սպիտակ փարաջայով ավագ եղբայրը: Նրանց գլխավերևում ոսկեզօծ լուսապսակներ էին: Մայրը գրկեց նրան, նորածին մանկան պես առավ ձեռքերի մեջ, ու կաթի բույրը տարածվեց երազում: Իսկ ավագ եղբայրը ժպտաց ու ասաց. «Կատարված է»: Այդ պահին բոլոր պատկերները ջրի պես ձուլվեցին երազի խավարի մեջ:
* * *
Ասում են՝ այդ գիշեր Գողգոթայի բարձունքին բողբոջել ու ծաղկել է փայտե խաչը:
Մայիս 2003 թ.