– Ես ատում եմ նրանց… Նրանք նողկալի են…
– Ավելի ներողամիտ եղիր: Չէ՞ որ նրանք ընդամենը մարդիկ են և չեն կարող մեզ պես կատարյալ լինել:
(մրջյունների երկխոսությունից)
Զրադաշտի ծննդից քսանվեց դար անց, Քրիստոսից` քսան և Մուհամեդից տասնչորս դար հետո համայն աշխարհը բաժանված էր երկու մասի` բարձր ու հզոր պատերով, պողպատե փշալարերով ու ջրով լի խրամուղիներով: Պատերի ու փշալարերի մի կողմում մարդության մի կեսն էր ապրում՝ իբրև բռնավորներ ու կալանավորներ, իսկ հակադիր կողմում մյուս կեսն էր՝ նրանց հսկիչներն ու վերակացուները: Երկու կողմում էլ ծնվում ու մահանում էին բանաստեղծներ ու գիտնականներ, բանվորներ ու շինարարներ, դահիճներ ու բժիշկներ, սրբեր ու անառակներ, սակայն ոչ ոք այլևս չէր հիշում և նույնիսկ իրեն հաշիվ չէր տալիս, թե երբ էր առաջացել այդ բաժանումը: Ուստի բոլորն էլ դա ընդունում էին որպես աշխարհի ստեղծման օրվանից նախասահմանված բնական մի իրողություն ու անգամ անհրաժեշտություն, որ եղել էր, կար և պիտի լիներ, քանի դեռ իր հեգ գոյությունն էր քարշ տալիս մարդկությունը:
Որոշ փիլիսոփաներ, որ ապրում ու մտածում էին պատերի և փշալարերի երկու կողմում էլ, իրենց դատողություններն էին անում այդ ամենի մասին, սակայն որևէ մեկի մտքով անգամ չէր անցնում խորանալ պատճառների մեջ, քանի որ այդ ամենն այնքան բնական ու օրինաչափ էր թվում, որքան արևածագն ու մայրամուտը, կամ էլ՝ տարվա եղանակների բնական հաջորդականությունը: Թվում էր՝ մի անտեսանելի թաբու էր դրված այդ հարցերի հարցի վրա, ու ոչ ոք չէր հանդգնում անցնել երևակայական սահմաններից անդին, քանզի փշալարերն ու պատերը արդեն մարդկանց մտածողության և երևակայության մեջ էին` հաստատ ու անժամկետ: Պարզապես յուրաքանչյուրն ապրում էր իր կյանքով, ու արդեն էական էլ չէր, թե պատերի որ կողմում էր գտնվում աստվածների երբեմնի կատարյալ ստեղծագործությունը: Նրանք կոչվում էին մարդիկ, և հենց իբրև մարդկային խումբ էլ դրսևորվում էր նրանց էությունը՝ մրջյունների կամ մորեխների ստվար մի բազմության պես, որում անհատը որևէ դեմք ու դերակատարում չունի, քանի որ բնավ չի կարող ունենալ:
Երկու կողմի բնակիչներն էլ, համենայն դեպս, թաքուն ատում ու արհամարհում էին մեկմեկու, առանց բացատրելու այդ ամենի պատճառը: Դժգոհությունը բնական էր ու համընդհանուր: Ամեն ինչ նախասահմանված էր ի վերուստ՝ ծնվելը, կյանքի օրերը սպառելը և ապա մահանալը: Այդ վիճակում չկար որևէ միտք, ուր մնաց, թե՝ մտադրություն, իրերի բնական ընթացքից դույզն իսկ շեղվելու: Իսկ ամենաահավորն այն էր, որ այդ հողի վրա չէր կարող ծնունդ առնել ու բողբոջել որևէ այլասերված միտք կամ գաղափար: Ամեն ինչ պատերի ուղղափառ գաղափարախոսության մեջ պիտի ամփոփված լիներ:
* * *
Հոկտեմբերն էր՝ իր անվերջանալի անձրևներով, վախվորած արևով, տաղտուկ օրերով ու անհույս գիշերներով: Հյուսիսային կողմերում, համատարած ու անվերջ մի տափաստանի կենտրոնում գտնվող համակենտրոնացման ճամբարի վրա երեկոն էր իջնում: Ոչնչով չէր տարբերվում հարյուր-հազարավոր մյուս ճամբարներից՝ նույն պատերն էին ու պողպատե փշալարերը, նույնատիպ մարդիկ ու մոխրագույն բարաքները:
Կալանավորները վերադառնում էին հարկադիր աշխատանքից` հոգնած ու անտարբեր ամեն ինչի հանդեպ: Նույնքան հոգնած ու անտարբեր էին նաև նրանց ուղեկցող վերակացուները: Ունեցած զենքը մի քանի դաշույն ու մահակ էր: Այս կողմերում փախուստի փորձն ու անհնազանդությունը հազվագյուտ բաներ էին: Ու՞ր պիտի փախչեին՝ ամեն տեղ նույնն էր:
Հրապարակի մոտ բոլորը կանգ առան: Բոլորին հաշվառեցին ու բաց թողեցին հանգստանալու մինչև հաջորդ առավոտ: Վերակացուներն իրենք էլ ստուգեցին ցուցակները, համարակալվեցին ու ծուլորեն ցրվեցին իրենք բարաքները: Միայն բռնավորներից մեկին ետ պահեցին ամբոխից ու մի զինվորի ուղեկցությամբ ուղարկեցին պատժախուց, որ գտնվում էր առանձին կանգնած հնամենի մի շինության տարածքում: Այստեղ, պատմում էին հնաբնակները, ժամանակին ինչ-որ պաշտամունքային նշանակության տարածք է եղել: Սակայն դա ոչ մեկին առանձնապես չէր հուզում, և վաղուց ի վեր մարդիկ այդ հարկաբաժինն իբրև պատժախուց էին գործածում՝ աչքի ընկած կալանավորների համար: Ընդ որում, բնավ էական չէր, թե մարդն ինչով է աչքի ընկել՝ լա՞վ, թե՞ վատ իմաստով: Ամբոխից տարբերվելու փորձն անգամ զանցանք էր համարվում և ենթակա էր պատժի՝ մեկուսացման միջոցով:
Մութն արդեն ընկել էր, երբ զինվորն ու կալանավորը մտան պատժաբարաք: Առաջինը բացեց խցի դուռը, ներս թողեց ուղեկցին ու նրա ետևից կախեց կողպեքը: Ինքն էլ տեղավորվեց հարևան խցում, որ վերակացուների համար էր նախատեսված: Իրականում խցերը բացարձակ նույնն էին՝ սպիտակ պատերով, հողե հատակով, երկար միջանցքի վրա բացվող վանդակապատ դռնով, դուրս նայող փոքրիկ կիսաթափանց պատուհանով, հնամենի զուգարանատաշտով, պատի տակ դրված նեղլիկ քնատախտակով ու կոպիտ մի սեղանիկով, որի վրա կավե սափորով ջուր էր դրված: Միակ տարբերությունը, թերևս, այն էր, որ կալանավորների խցի դուռը համարյա միշտ կողպված էր լինում, իսկ վերակացուներինը՝ հիմնականում բաց, սակայն նրանցից շատերը, հատկապես նախկին կալանավորները, նախընտրում էին իրենց դռներն էլ կողպել: Դա բնավ բռնավորների հանդեպ վախից չէր: Կար անբացատրելի փոխադարձ արհամարհանք, սակայն դա ավելի շուտ ճամբարային կյանքի ավանդապահության մնացուկ էր, քան զգայարանների արգասիք:
Ընդհանրապես, այդ քամահրանքն, ասես, չգրված օրենքից կամ կանոնացանկից մնացած լիներ: Ոչ ոք չգիտեր, թե դա երբ էր սկսել կիրարկվել, և որն էր դրա բուն պատճառը: Սակայն, նիստուկացի ու կենցաղի հազարավոր այլ բաղկացուցիչների պես, դա ի սկզբանե այդպես էր, ու ոչ մեկի մտքով չէր անցնում հրաժարվել կամ էլ գոնե փորձել խորամուղ լինել նախապատճառների մեջ: Իսկ վախն ինքնին անիմաստ էր, քանի որ այդ երկու բանակները նույն ակունքներից էին ու նույն լեզվով էին խոսում: Հաճախ էր պատահում, որ կալանավորներից մեկնումեկը դառնար վերակացու, իսկ հսկիչներից ոմանք՝ բռնավոր: Դիֆուզիոն այդ պրոցեսը մշտական էր, և որևէ մեկն ապահովագրված չէր դրանից: Համակենտրոնացման ճամբարի պայմաններում շատ բաներ նույնացել էին՝ ինչպես արևն էր շողում բոլորի համար կամ էլ անձրևը թափվում բոլորի գլխին: Ուստի վախ չկար, քանի որ չկար կորուստի մազաչափ վտանգ: Կային ծնունդ, մահ ու կյանքի միատեսակ օրեր` համատարած գորշ ձանձրույթով, որը նույնն էր պատերի թե՛ մի, թե՛ մյուս կողմում: Հոկտեմբերն էլ, իր մելամաղձոտ անձրևներով ու տանիքներից կաթող ջրերով, ավելի խոր ու անփարատելի էր դարձնում տաղտուկն ու անծայր գիշերները գոնե մի բանով լցնելու ֆիզիկական պահանջը:
Ճամբարի տարածքում արդեն լիակատար լռություն էր: Միայն անձրևի համատարած լացը ու պահապան շների ալարկոտ կլանչոցն էին մատնում, որ ժամանակը դեռևս վերջնականորեն կանգ չի առել արյուն ու արցունք ծծող այդ անիծյալ հողի վրա:
* * *
Վերակացու զինվորը՝ քնատախտակին մեկնված, լուռ ծխում էր ու նայում ճերմակ առաստաղին, որի վրա բակի լապտերի դողացող հիվանդագին լույսը պատուհանի ճաղերից քառակուսիներ ու այլազան երկրաչափական պատկերներ էր գծել: Ծխախոտի ծուխը անշտապ ցրվում էր փոքրիկ խցում, բարձրանում վեր ու դռան ճաղերի արանքից ցրվում ներքին կիսամութ միջանցքում: Զինվորը սեղանի ոտքի վրա հանգցրեց ծխախոտը, մնացորդը նետեց հողե հատակին: Փակեց աչքերը ու փորձեց ննջել: Կանոնադրությամբ նրան արգելված էր քնել, սակայն բոլորն էլ մատների արանքով էին նայում այդ դրույթին, քանի որ քունը ժամանակը սպանելու լավագույն միջոցն էր անվերջանալի տաղտկության մեջ: Սակայն քունը չէր գալիս: Աչքերին եկան մանկության մի քանի խամրած պատկերներ՝ հոր հետ հերկում էր արևից ջերմացող հողն ու լսում սրնգի անուշալուր նվագը… Երբեք ուշադրություն չէր դարձրել, որ հիշողության պատկերները կարող են այդքան հաճույք պատճառել… Բայց միանգամից էլ գլխի ընկավ, որ դա ընդամենը երևակայության խաբկանք է. վստահ չէր՝ նման բան երբևէ եղե՞լ էր, թե՞ ոչ… Ինչքան իրեն հիշում էր՝ միայն այս ճամբարն էր տեսել, մեկ էլ` հարակից տափաստանը, երկինքը, աստղերը: Երևի թե՝ ուրիշ ոչինչ: Չնայած չի ափսոսում իր անցած կյանքը: Ուրիշ էլ ի՞նչ պիտի տեսներ կամ աներ…
Մի գլանակ էլ կպցրեց: Ներքաշեց ծուխն ու արտաշնչեց դռան կողմը: Մի քանի վայրկյան անց լսվեց կալանավորի ձայնը.
– Ինձ էլ չե՞ս հյուրասիրի:
Մի պահ անակնկալի եկավ, ապա հիշեց պարտադրված դրացու մասին: Դանդաղորեն վերկացավ, անցավ միջանցք ու մոտեցավ կալանավորի դռանը: Սովորության համաձայն մի անգամ էլ ներքաշեց կիսատ գլանակից ու մնացորդը մեկնեց կալանավորին: Կիսախավարի միջից մի ձեռք մոտեցավ, վերցրեց գլանակը, ապա լսվեց ագահորեն ներքաշելու ձայնը:
– Շնորհակալ եմ, եղբայր, – հասավ զինվորի ականջին, երբ արդեն վերադարձել էր իր խուցը:
Զինվորը կրկին մեկնվեց քնատախտակին, մի նոր գլանակ կպցրեց իր համար ու, դիմելով անտեսանելի զրուցակցին, հարցրեց.
– Ինչու՞ ես ինձ եղբայր անվանում:
Հարևան խցից թեթև ծիծաղ լսվեց, որից հետո կրկին լռություն տիրեց: Ապա ձայնն ասաց.
– Եթե չեմ սխալվում՝ անունդ Կայեն է, չէ՞:
– Այո, այդպես է, բայց դա քեզ իրավունք չի տալիս ինձ «եղբայր» կոչել: Գիտես՝ կանոնակարգով արգելվում է:
Կալանավորը ցածրաձայն պատասխանեց.
– Իհարկե՝ գիտեմ: Բայց զավեշտականն այն է, որ իմ անունն էլ Աբել է:
– Հետո ի՞նչ, – զարմացավ զինվորը:
– Դու երևի երբեք չես լսել Կայենի և Աբելի պատմությունը:
– Երբեք չեմ լսել: Պատմի՛ր: Միևնույնն է ՝ քունս չի տանում:
– Դե, դա պատմություն էլ չէ, այլ մի հին զրույց կամ, միգուցե, առասպել: Ո՞վ գիտե… Ժամանակին երկու եղբայր կային՝ Կայեն և Աբել: Կայենը ռանչպար էր, իսկ Աբելը՝ խաշնարած: Նրանք մի հորից ու մի մորից էին: Ու մի օր էլ որոշեցին իրենց ունեցածից ընծաներ մատուցել Աստծուն:
– Իսկ դա ո՞վ է: Նրանց հա՞յրը:
– Դե՜… Մոտավորապես՝ այո:
– Հետո՞:
– Կայենն ընտրեց երկրի տված լավագույն պտուղները՝ մրգեր, բանջարեղեն, հատապտուղներ: Իսկ Աբելն իր հոտի լավագույն ոչխարներից առանձնացրեց: Ու նրանք առանձին-առանձին ընծաներ մատուցեցին Աստծուն: Բայց Աստված Աբելի ընծաները հավանեց, իսկ Կայենինը մերժեց: Կայենը դրանից շատ ազդվեց ու կախեց երեսը: Աստված, տեսնելով Կայենի վիճակը, հարցրեց՝ ինչու՞ ես բարկացել ու կախել երեսդ: Չէ՞ որ, եթե բարի լինես, այն կբարձրանա, ու չես խուսափի աչքերիս նայել: Բայց, եթե բարի չլինես, իմացի՛ր, որ մեղքը քեզ մոտ է ու փափագում է քեզ: Բայց դու՛ իշխիր նրա վրա ու մի՛ թող, որ նա տիրանա քեզ:
Կայենը լսեց խրատը, բայց ոչինչ չպատասխանեց, այլ գնաց իր գործին: Մի օր էլ այնպես ստացվեց, որ նա եղբոր հետ դաշտում էր: Այդ պահին նախանձն ու ամբարտավան սիրտը կրկին գլուխ բարձրացրին նրա մեջ, ու նա սպանեց եղբորը: Այդ տեսնելով՝ Աստված հարցրեց նրան՝ ու՞ր է քո եղբայր Աբելը: Կայենը՝ տակավին ներքուստ եռալով կամ էլ, ո՞վ գիտե, ցանկանալով մի կերպ խույս տալ անխուսափելի պատժից, պատասխանեց՝ չգիտեմ, մի՞թե ես եղբորս պահապանն եմ: Եվ Աստված ասաց՝ ի՜նչ ես արել, քո եղբոր արյան ձայնը երկրից բողոքում է ինձ: Որեմն՝ անիծյալ լինես երկրի վրա, որ իր բերանը բանաց՝ եղբորդ արյունը քո ձեռքից ընդունելու: Երբ երկրի վրա գործ անես՝ նա այլևս արդյունք չտա քեզ, այլ նրա վրա աստանդական ու թափառական լինես:
Կայենը՝ լիովին հուսահատ ու մոլոր, դիմեց Աստծուն ու ասաց՝ իմ մեղքն ավելին է, քան թողությունը: Այսօր դու արտաքսեցիր ինձ երկրի վրայից, ու ես այսուհետև պիտի թաքնվեմ քեզանից, անտուն ու թափառական դառնամ, և ինձ գտնող յուրաքանչյուր ոք կցանկանա սպանել ինձ: Այս լսելով՝ Աստված ասաց՝ ով որ Կայենին սպանի՝ նրանից յոթնապատիկ վրեժ կառնվի: Եվ Աստված նշան դրեց Կայենի վրա, որ բոլորը ճանաչեն նրան, ու ոչ ոք չսպանի նրան, եթե ինչ-որ տեղ հանդիպի: Իսկ Կայենը լքեց այդ տեղերը ու տեղափոխվեց արևելքում գտնվող ինչ-որ երկիր: Ասում են՝ դրանից հետո նա ամուսնացել է, զավակ ունեցել ու մի քաղաք կառուցել: Բայց դա արդեն էական չէ: Սա է այդ հին պատմությունը, որ լսել եմ մորիցս:
Պատժաբարաքում մի որոշ ժամանակ լռություն տիրեց: Պատուհաններից անդին շարունակում էին թափվել անձրևի մեղմաձայն կաթիլները, իսկ ներսում միայն կալանավորի ու վերակացուի շնչառությունն էր լսվում ու մեկ էլ ծխելու բնորոշ ձայնը: Առաջինը խոսեց զինվորը.
– Իսկ ինչու՞ հայրը չընդունեց Կայեն որդու նվերները: Նա անկեղծ սրտո՞վ չէր մատուցում:
– Չգիտեմ: Դրա մասին մայրս ինձ ոչինչ չի ասել: Ես պարզապես հիշեցի այս հին պատմությունը, քանի որ ինչ-որ խորհրդավոր բան կար մեր հանդիպման մեջ: Ընդունիր, որ ամեն օր չեն Աբել և Կայեն անունով մարդիկ հանդիպում իրար, այն էլ՝ այսպիսի պայմաններում:
– Թերևս: – Վերակացուն վեր ելավ պառկած տեղից, մոտեցավ դրացու վանդակաճաղերին ու ասաց.
– Լսիր, վերցրու՛ այս կիսատ տուփն ու լուցկին: Հույս ունեմ՝ պատժախուցը չես հրկիզի:
Բռնավորն աճապարանքով վերցրեց զինվորի մեկնած նվերները՝ կարծես վախենալով, որ վերջինս կարող է հանկարծ փոշմանել ու ետ կանգնել մտքից: Սրտանց ասաց.
– Շնորհակալ եմ, շնորհակալ… Դու չես ուզում, որ քեզ «եղբայր» անվանեմ, բայց քո արածն, հիրավի, եղբայրական արարք էր: Իսկ դու ունե՞ս:
– Ունեմ, մի անհանգստացիր: Եվ խնդրում եմ՝ առանց բարոյախոսության: Զզվում եմ դրանից: Հատկապես, որ վերջին ունեցածս չտվեցի քեզ: Իհարկե, էլի ունեմ:
– Կեցցե՛ս, Կայեն: Չի՛ կարելի վերջին ունեցածը տալ: Դրանով դու ինքնըստինքյան կդրդեիր ինձ վերցնել քո վերջին ունեցածը: Իսկ ես դա չեմ ուզում: Դա իմ կողմից տմարդություն կլիներ:
Զինվորը միանգամից չպատասխանեց: Կրկին մեկնվեց քնատախտակին, մի գլանակ էլ կպցրեց ու նոր միայն հարցրեց.
– Իսկ ինչու՞ չի կարելի վերջին ունեցածը վերցնել: Դա ի՞նչ է, բարոյախոսությու՞ն: Խնդրեցի, չէ՞…
– Ոչ մի բարոյախոսություն, – շտապեց հանգստացնել նրան կալանավորը: – Ո՛չ մի դեպքում: Շան բաժին թող դառնա բարոյախոսությունը: Իմ ասածը կյանքի ճշմարտություններից է: Լավ չէ մարդուց վերցնել նրա վերջին կտորը:
– Դե թող չտա: Չէ՞ որ կարող էի և չտալ…
– Իհարկե: Բայց ընդունիր, որ շատ ավելի դժվար է վերջին ունեցածը տալը: Ունեցածից բաժին հանել, ըստ էության, բոլորն էլ կարող են: Սակայն վերջինը տալը քչերին է հատուկ: Դրա համար ուրիշ մարդկային հատկանիշներ են պետք, ուրիշ մոտեցում:
– Հիմարություն չէ՞ վերջին ունեցածն ուրիշին տալը:
– Հիմարություն չէ: Դրանից դու ավելի ես հարստանում: Հոգով, իհարկե:
– Իրո՞ք, – քմծիծաղ տվեց Կայեն անունով զինվորը: – Դու տարօրինակ բաներ ես ասում:
– Օրինակ՝ ի՞նչը:
– Դե, օրինակ, քո այդ մտացածին պատմությունը եղբայների մասին: Չգիտեմ՝ ով է մոգոնել այն, բայց մի բան ակնհայտ է՝ հայրն անիրավացի վարվեց Կայենի հետ: Կարծես հենց ինքն, անուղղակիորեն, իհարկե, դրդեց նրան սպանել եղբորը, իսկ հետո դաժանորեն պատժեց նրան: Հայրը չպետք է այդպես աներ:
– Դա փորձություն էր:
– Փորձությու՞ն: Ինչի՞ համար: Ի՞նչ է՝ Կայենը առիթ էր տվել կասկածելու հոր հանդեպ իր սիրու՞ն: Ո՞վ շահեց այդ ամենից: Աբե՞լը: Ո՛չ, նա սպանվեց: Կայե՞նը: Կրկին՝ ոչ: Նա դատապարտվեց հավերժական դեգերումների ու մեղքի ծանրության տակ մաքառելու: Նույնիսկ փրկության ու մեղքը քավելու հույս էլ չստացավ: Հայրը շահե՞ց: Կասկածում եմ: Եղբայրները երևի հաշտ ու խաղաղ ապրում էին կողք-կողքի մինչև այդ չարաբաստիկ օրը, երբ խռովվեց նրանց անվրդով կյանքն ու աշխատանքը: Ի՜նչ ուզում ես ասա՝ մի բան շինծու ու կեղծ է մորդ պատմության մեջ:
– Չգիտեմ, չգիտեմ… Մի բան էլ էր ասում մայրս՝ մի՛ չարախոսիր քո հորը:
– Հըմ… – տարակուսանքով ձայնեց զինվորը:
– Եվ մի՛ դատիր, որ ինքդ չդատվես:
– Հանգստացի՛ր: Ես ո՛չ դատում եմ, ո՛չ էլ չարախոսում: Պարզապես ցանկանում եմ հասկանալ պատմածդ: Եվ, որքան էլ որ մտածում եմ, չեմ հասկանում՝ ո՞րն էր Կայենի մեղքը:
– Նրա սրտում չարություն կար, որը նա չկարողացավ վանել իրենից: Նախանձ և չարություն:
– Մի բան խառնում ես: Նախանձն ու չարությունը արդեն հետո ի հայտ եկան, երբ նրա հայրը (Աստված, հա՞) մերժեց իր տղայի ընծաները: Ուրեմն՝ կատարվածի պատճառը հոր մեջ է պետք փնտրել: Եթե Աբելի ընծաները մերժվեին, նա էլ, թերևս, նույն իրավիճակում կհայտնվեր և ինքը եղբայրասպան կդառնար: Համաձայն չե՞ս:
Կալանավորը լուռ էր: Լսվում էր, թե նա ինչպես է ծխում: Հետո ասաց.
– Միգուցե: Դժվար է գլուխ հանել: Հնարավոր է` դու ճիշտ ես մեկնաբանում: Ամեն դեպքում մեզ հայտնի չէ Աստծո մտադրությունը:
– Ես կասեի՝ դիտավորությունը: Ծնողները հաճախ տարօրինակ բաներ են անում:
– Կարելի է և այդպես ասել:
Կրկին լռություն տիրեց: Քիչ հետո վերակացու զինվորի շնչառությունը խորացավ ու ձուլվեց անձրևի ձայնին: Կալանավորը, հասկանալով, որ զրուցակիցն արդեն քնած է, այլևս չփորձեց դիմել նրան: Կուչ եկավ քնատախտակի ծայրին ու հայացքն ուղղեց պատուհանից դուրս սփռված անձև ստվերներին: Անձրևն աշուն ու թախիծ էր պատմում:
* * *
Հաջորդ երեկո նրանք կրկին հանդիպեցին: Աշխատանքից հետո կալանավորներին համրեցին ու Աբելին, Կայեն անունով վերակացու զինվորի ուղեկցությամբ, ուղարկեցին պատժաբարաք: Տեղավորվեցին իրենց հինգական քառակուսի մետրերի մեջ: Զինվորը կողպեց Աբելի ճաղավանդակը, մտավ իր խուցը ու հոգնած փռվեց քնատախտակի վրա: Մի գլանակ վառեց, քաշեց ծուխն ու դիմեց կալանավորին.
– Ծխելու բան ունե՞ս:
– Իհարկե: Թաքցրել էի տախտակների տակ: Այս գիշեր հաստատ կհերիքի ինձ: Իսկ քունդ չի՞ տանում:
– Ոչ, թեև շան պես թրջված ու հոգնած եմ: Տեսնես մի օր այս նզովյալ անձրևը վերջանալու՞ է:
– Իհարկե վերջանալու է: Ինչ ունի սկիզբ, ունի նաև վերջ:
– Դա է՞լ է մայրդ ասել:
Կալանավորը ծիծաղեց.
– Իսկ գիտե՞ս անձրևն ինչով է վերջանալու:
– Ուժ չունեմ կռահելու: Ինչո՞վ:
– Ձնով: Աշնանը միշտ էլ ձմեռն է հաջորդում: Գոնե՝ այս լայնությունների վրա:
– Դա ճիշտ է: Լսիր, իսկ դու ինչի՞ համար ես այստեղ:
– Այսի՞նքն, – զարմացավ կալանավորը:
– Ասում եմ՝ ինչպե՞ս հայտնվեցիր ճաղերի ետևում:
– Դա քեզ իրո՞ք հետաքրքիր է:
– Հա, այլապես չէի հարցնի: Թեև կարող ես չպատասխանել:
– Չէ, ինչու՞: Պարզապես մտածեցի, թե ի միջի այլոց ես հարցնում:
– Դրա հավեսը չունեմ: Ոչ էլ՝ անձնական գործդ կարդալու:
– Բայց դու ամեն օր լսում ես իմ հոդվածների համարները:
– Հոդվածը՝ հոդված… Դու ինձ իրական պատմությունն արա:
– Դե, կարճ ասած՝ զանազան մեղքերի կամ, ինչպես իրավաբաններն են ասում, մարդկության և մարդկայնության դեմ կատարած հանցավոր ոտնձգությունների համար:
– Եվ, որո՞նք են դրանք:
– Դե, ասենք՝ գողությունը…
– Իսկ ի՞նչ ես գողացել: Ոսկի՞:
– Չէ հա՜, ոսկի՜… Հո չասացի՜ր… Ոսկին ինչի՞ս է պետք:
– Ինչպե՞ս թե: Ոսկին ոսկի է…
– Եթե հիմա խցիս ճաղերը ոսկուց լինեին՝ ես դրանից ավելի հարու՞ստ կլինեի: Չէ, դա փուչ բան է: Ես ավելի կարևոր բան էի գողացել՝ մի փոր հաց:
– Հա՞ց: Մի փոր հա՞ց, – լսածին չհավատաց Կայեն անունով վերակացուն: – Եվ դրա համար քեզ բանտարկե՞լ են:
– Այո, հենց դրա համար:
Զինվորն իր խցում քահ-քահ ծիծաղեց ու հարցրեց.
– Բայց ինչու՞ էիր գողացել:
– Չգիտե՞ս, թե՞ ծաղրում ես ինձ:
– Գաղափար չունեմ:
– Ես քաղցած էի:
– Քաղցա՜ծ… Եվ դրա համար քեզ բանտարկեցի՜ն…
– Այո: Չնայած ես այլ կերպ կարտահայտվեի՝ ինձ պատերի ու փշալարերի մի կողմից մյուս կողմն են փոխադրել: Պատկերացնու՞մ ես՝ Քրիստոսից քսան դար անց ես քաղցած էի: Բայց ոչ ոք ինձ հաց չտվեց, իսկ խնդրել ամաչում էի: Ինչքա՞ն կարելի է խնդրել:
– Կարող էիր հորիցդ խնդրել:
– Ի՞նչ հայր, Կայեն: Ես հայր չեմ տեսել: Դեռ չէի ծնվել, երբ նա թողել-հեռացել է ինձանից: Կամ, միգուցե, սպանել են… Չգիտեմ: Ամեն դեպքում նա չկար իմ կողքին: Այլապես՝ երևի թե կխնդրեի: Ինչևէ, հաց չկար, ուստի ես որոշեցի այն գաղտնի վերցնել: Իսկ դա քրեագիտության մեջ «գողություն» է կոչվում՝ դրանից բխող տխուր հետևանքներով: Մինչդեռ ես գայլի պես քաղցած էի: Հայացքս մթագնել էր, ուղեղս եռում էր, իսկ գիտակցությունս խամրել: Սակայն մի բան հասկանում էի՝ եթե ես այդ պահին սովից մահանայի, ապա դա ոչնչով արդարացված չէր լինելու: Մի՞թե մի փոր հացը համադրելի է մարդու կյանքի հետ…
– Չգիտեմ… Հաճախ հազարավոր մարդկանց փուչ կյանքը մի կտոր քարթու հաց էլ չարժի:
– Դե իհարկե… Ի՜նչ մարդու կյանք, ի՜նչ բան… Այսօր կա, վաղը չկա… Բայց, եթե լուրջ խոսենք, ավելի շուտ հացն է մարդու համար, քան մարդը՝ հացի: Երևի պետք էր, որ ես գողանայի այդ հացը, ուտեի, որ չսատկեի սովից, այլ կենդանի մնայի ու ապրեի այս օրերը՝ այս անգամ՝ փշալարերի հակառակ կողմում: Մինչդեռ մի ժամանակ (երևի չես հավատա), ես էլ քո կողմում էի: Արևոտ մի օր, ցորենի ոսկե անծայրածիր մի արտում վազվզում էի ու հորս փնտրում… Բայց նա չկար ու չկար… Ինչու՞ իմ հայրը լքեց ինձ… Ես այնքա՜ն կուզեի, որ նա խոսեր ինձ հետ: Ես այնքա՜ն եմ զգացել նրա պակասը…
Վերակացուն միանգամից չպատասխանեց: Քաշեց ծխախոտն ու նայեց պատուհանին, ապա հարցրեց.
– Իսկ հիմա դժբախտ ես երևի… Տանջվում ես…
– Չէի ասի: Ի վերջո՝ ի՞նչ տարբերություն, թե փշալարերի ու պատերի որ կողմում ես գտնվում: Չէ՞ որ այդ պարզագույն փոխատեղումից նրանք չեն վերանա: Դժբախտությունը փշալարերի այս կամ այն կողմում գտնվելը չէ, այլ ընդհանրապես դրանց գոյությունն այս աշխարհում:
– Իսկ դու առանց փշալարերի աշխարհ է՞լ գիտես:
– Չգիտեմ: Դրանք միշտ եղել են ու, կարծում եմ, միշտ էլ լինելու են: Դրանք արդարացնում են մեր խղճուկ գոյությունը:
Երկուսն էլ լռեցին: Ականջ դրած անձրևի բարակ ձայնին՝ ամեն մեկն իր մտքերի հետ էր: Հետո, կարծես մի անձայն հրամանով, միաժամանակ մի-մի գլանակ վառեցին, ու էժանագին ծխախոտի հոտը խառնվեց պատժաբարաքի խոնավ ու տտիպ օդին: Առաջինը խոսեց զինվորը.
– Իսկ հիմա քաղցած չե՞ս: Մոտս բան-ման կա…
– Չէ, շնորհակալություն, կերել եմ: Հենց դա է ասացս: Փշալարերի հովանու տակ քեզ ավելի ապահով ես զգում: Ամեն դեպքում՝ սովից հաստատ չես մեռնի: Դա փրկություն է: Կատարելության հասնող մի քավություն:
– Այսինքն՝ դու սիրու՞մ ես փշալարերը:
– Կարող ես այդպես էլ ասել, թեև, իմ կարծիքով, դրանք մեր զգացմունքներից ու իմացությունից վեր են: Դրանք աստվածների պես հավերժական են՝ անկախ նրանից սիրու՞մ ենք, թե՞ ատում:
– Կարծես սկսում եմ հասկանալ քեզ: Ասում ես՝ ի՞նչ է անունդ:
– Աբել: Մայրս է կնքել ինձ այդ անունով:
– Աբել… Հետաքրքիր անուն է: Գիտե՞ս, Աբել, մի անգամ էլ ես եմ գողություն արել:
– Դու՞ էլ էիր քաղցած:
– Մի՛ հեգնիր: Չէ՞ որ ես անկեղծ եմ քեզ հետ:
– Կներես: Շարունակիր, խնդրում եմ:
– Իմ գողացածը հաց չէր, և ոչ էլ փող կամ ոսկի: Կարծում եմ՝ դա շատ ավելի թանկ բան էր: Չնայած՝ ո՞վ կարող է համեմատել ու ասել, թե ի՞նչն է ավելի թանկ ու կարևոր:
– Միայն դու ինքդ: Ուրիշ էլ ո՞վ:
– Ինչպե՞ս թե, ախր դա դատավորների գործն է:
– Ո՞ր դատավորների, Կայեն, ո՞ր… Փշալարերի ա՞յս, թե՞ այդ կողմի: Ես բազում դատավորներ եմ ճանաչում: Նրանք արտաքնապես շատ տարբեր են՝ մաշկի գույնով, սեռով, տարիքով, և այլն: Իսկ հիմնականում երկու տեսակ են՝ մի կեսի անունը Կայեն է, իսկ մյուսինը՝ Աբել: Ուրիշ տարբերություն ես անձամբ չեմ նկատել: Ի դեպ, դատավորների գոյությունն էլ միայն փշալարերով է արդարացված: Չլինեին փշալարերը՝ չէին լինի և այդ անհաշիվ դատավորները: Առանց փշալարերի նրանց գոյությունն անիմաստ ու անհեթեթ է: Նրանց կյանքն ու գործունեությունը լոկ մի իմաստ ունի՝ մարդկանց խայտաբղետ բազմությունը երկու մասի տրոհել ու համամասնորեն բաշխել պատերի այս ու այդ կողմում: Այլապես պատերն ու փշալարերը չէին հանդուրժի ու կոչնչացնեին «դատավոր» հորջորջվող այդ ստահակներին:
– Դու կտրեցիր մտքիս թելը…
– Քո գողության մասին էիր պատմում:
– Հա… լեզուս էլ չի պտտվում ասել… Ես գողացել եմ եղբորս անունը: Նա քաջ էր ու հաջողակ, և քեզ պես հետաքրքիր պատմություններ անող: Ես միշտ հիացմունքով էի նայում նրան ու մի քիչ նախանձում: Ուզում էի նմանվել նրան, սակայն նրա ողջ տաղանդը բնատուր էր, և ես անկարող էի թեկուզ նրա հարյուրերորդ մասի պես լինել: Բայց մի օր նա դժբախտ պատահարի զոհ դարձավ: Նրա մարմինը հողին հանձնվեց: Եվ, քանի որ որևէ նյութական հարստություն չուներ, ես որոշեցի ժառանգաբար կրել նրա անունը: Այսինքն՝ յուրացրի:
– Ուզում ես ասել, որ Կայենը եղբո՞րդ անունն է:
– Արդեն իմն է: Կայենը ես եմ: Այդ գողությունից հետո ես սկսեցի նմանվել իմ նոր անվանը: Մոռացա զոհված եղբորս ու տարիների ընթացքում ինքս Կայեն դարձա: Եվ հիմա միայն հիշեցի նրան ու իմ մեղքը:
– Բայց մի բան, կարծես, տակավին մորմոքում է քեզ…
– Այո, դու ճիշտ նկատեցիր: Մեղքի զգացումը չի լքում ինձ: Ննջում է իմ մեջ, բայց երբեմն էլ զարթնում է ու կեղեքում խիղճս:
– Դե լա՜վ, հանգստացի՛ր: Ոչ ոք չի կարող դատապարտել քեզ դրա համար: Մնում է՝ ինքդ հաշտվես քեզ հետ: Ինչ-որ իմաստով դա գողություն էլ չէ, այլ մի պարզ անվանափոխություն:
– Մի՛ փորձիր մխիթարել ինձ: Ես վերցրել եմ մի բան, որն իմը չէր: Ընդ որում՝ վերցրել եմ առանց թույլտվության: Մի՞թե դա իր բնորոշմամբ գողություն չէ:
– Ամեն դեպքում դու ես քո դատավորը: Եթե ուզում ես ինքդ քեզ գող հռչակել, ապա ժամանակ մի՛ կորցրու: Գոնե կլսես դատավճիռդ ու կխաղաղվես: Բայց և կարող ես արդարացնող դատավճիռ կայացնել ու գործն ավարտել ինքնահաշտեցմամբ: Թե՞ հույս ունես ավելի արդարացի դատավոր գտնել, քան ինքդ ես քեզ համար: Դա վախկոտ հոգու մոլորություն է: Բայց չէ՞ որ դու վախկոտ չես, Կայեն: Դու քաջ զինվոր ես: Ուժե՛ղ եղիր:
Կայենը չպատասխանեց: Աբելն էլ նախընտրեց լռել, քանի որ իր փորձից գիտեր. երբ շատ բան կա ասելու՝ ավելի լավ է լռել: Մի գլանակ էլ վառեց: Մատներով հաշվեց տուփի մեջ մնացածները, ապա հայացքն ու միտքը հառեց ծորացող կաթիլներով ապակուն…
Երկինքը բացվել ու մի նոր ջրհեղեղ էր բերում մարդկանց:
* * *
Մութն արագնանում էր: Կապարագույն ամպերն ու անգույն անձրևը նպաստում էին դրան: Հոգնած ու անտարբեր ամեն ինչի հանդեպ՝ կալանավորներն ու հսկիչ-վերակացուները վերադառնում էին իրենց բարաքները, ուր ծնվել էին, մեծացել ու հասակ առել ու մի օր էլ պիտի իրենց մահկանացուն կնքեին: Դա նրանց կյանքն էր, ու որևէ մեկի մտքով չէր էլ անցնում, որ կյանքը կարող էր նաև ուրիշ ճանապարհով տանել իրեն: Նրանք միայն մի բան էին տեսել՝ պատեր ու փշալարեր: Եվ բնավ էական չէր, թե ով որ կողմից էր տեսել դրանք: Երկու կողմից էլ նույնն էին:
Կայեն անունով հսկիչին ու Աբել անունով բռնավորին կրկին ուղարկեցին պատժաբարաք: Վերջին գիշերն էր, որ պիտի կողք-կողքի անցկացնեին, քանի որ Աբելին ընդամենը երեք օրվա պատժախուց էր նախատեսված: Համարյա բնազդորեն՝ երկուսն էլ մտան իրենց խցերը, հանեցին թաց շորերն ու կոշիկներն ու տեղավորվեցին քնատախտակներին: Անձրևի միալար նվվոցը խառնվել էր լուսարձակների հոգնած լույսին ու մի համատարած անելանելիություն էր մաղում աշխարհի վրա:
Կայենը հիշեց, որ չի կողպել կալանավորի վանդակաճաղը: Ավելի շուտ պարտքի զգացումից, քան վախից վեր ելավ տեղից, անցավ կիսախավար միջանցք ու մեծ երկաթե բանալին պտտեցրեց կողպեքի մեջ: Ապա ճաղերի արանքից ծխախոտի մի կիսատ տուփ ու լուցկի նետեց դրացու սեղանիկին ու վերադարձավ իր խուցը:
– Շնորհակալություն, եղբայր, – ասաց Աբելը: – Վերջին գիշերն է: Շահրազադեն այլևս քեզ հեքիաթներ չի պատմելու:
– Դա ո՞վ է, – հետաքրքրվեց զինվորը:
– Հին պատմություն է: Մի կին, անունը՝ Շահրազադե, Արևելքի հզոր տիրակալին քնելուց առաջ հետաքրքիր պատմություններ էր անում:
– Ինչի՞ մասին, – հետաքրքրվեց զինվորը:
– Հիմնականում՝ սիրո: Բոլոր հեքիաթներն էլ սիրո մասին են: Ուրիշ թեմա չկա:
– Իսկ սերն ի՞նչ է:
– Չգիտեմ: Մայրս ասում էր՝ երբ տղամարդու ու կնոջ միջև ինչ-որ կապ է առաջանում:
– Իմացա: Ես ունեցել եմ նման մի կապ սրանից մի քանի տարի առաջ: Պիտի ասեմ, որ շատ հաճելի կապ է, բայց ընդամենը մի քանի րոպե է տևում, ավելի ճիշտ՝ վայրկյան:
– Իսկ ի՞նչ եղավ հետո:
– Ի՞նչ պիտի լիներ: Նա գնաց իր ճանապարհով, ես էլ՝ իմ: Ու վերջ:
– Երևի դու խառնում ես: Ասում են՝ դա սկսում է մի օր կայծակի հարվածի պես ու շարունակվում մինչև կյանքի վերջը:
– Հնարավոր չէ: Ինչպե՞ս կարող է այդքան երկար տևել: Ասում եմ քեզ՝ մի քանի վայրկյան ու վերջ: Իհարկե, հետո կարելի է կրկին հանդիպել:
– Չգիտեմ, ես երբեք կին չեմ ունեցել:
– Կուզեի՞ր ունենալ:
– Ի՞նչ իմանամ: Կցանականայի փորձել: Գոնե կիմանայի, թե դա ինչ է: Ասում ես՝ հաճելի՞ է:
– Շատ: Կնոջ մարմինն ինքնին հաճույք է, իսկ այդ մարմնին տիրանալը՝ դրա կատարյալ դրսևորումն է:
– Կարծեմ դու ուրիշ բանի մասին ես պատմում, Կայեն: Եթե չեմ սխալվում, դա շնություն է կոչվում:
– Շնությու՞ն: Ինչու՞ հենց շնություն:
– Դե, եթե միայն մարմնական կապ է, ապա դա շներն էլ են անում:
– Իսկ դու ի՞նչ գիտես շների մոտ ինչ կապ է: Եվ ո՞վ է դա ասում:
– Մի մեծ մտածող, որը նաև դատավոր է եղել:
– Բայց էլ ինչպե՞ս կարելի է հարաբերվել կնոջը, եթե ոչ մարմնով:
– Պիտի նաև սրտով սիրես նրան:
– Այո, պիտի սրտով հավանես ու սիրես նրան, որ հետո կարողանաս մարմնով հարաբերվել:
– Ես լավ չեմ պատկերացնում: Ասացի չէ՞, որ կին չեմ ունեցել:
– Հույս ունեմ՝ կնոջ հետ հարաբերվելը քրեորեն պատժելի չէ:
– Մի՛ վախեցիր, իմ տեղում չես հայտնվի, – ծիծաղեց Աբելը:
– Չեմ վախենում: Ի՞նչ տարբերություն՝ ա՞յս խցում, թե՞ քո: Նույն խուցն է, նույն քնատախտակը, նույն տեսարանը պատուհանից: Նույն ուտելիքը, ծխախոտն ու ջուրը: Օդն էլ նույնն է: Վախենալու բան չկա: Էլ ի՞նչ է ասում այդ դատավորը:
– Ասում է ՝ գողություն մի՛ արա: Սիրի՛ր Աստծուն…
– Այսինքն՝ հո՞րդ: Լավ է ասված, – ոգևորվեց Կայենը:
– Չգիտեմ: Ինչպե՞ս սիրեմ, եթե երբեք չեմ էլ տեսել նրան:
– Ուրի՞շ:
– Սիրի՛ր ընկերոջդ ու եղբորդ:
– Դա էլ լավ է: Է՞լ:
– Սիրի՛ր թշնամիներիդ:
– Ես թշնամի չունեմ: Էլ ի՞նչ է ասում:
– Ասում է՝ մի՛ դատիր, որ չդատվես:
– Բնավ ցանկություն չունեմ: Չնայած ես ինքս ինձ եմ դատում ու դատապարտում ամեն օր:
– Դա լավ է: Մինչև ինքդ մաքուր չլինես՝ ինչպե՞ս կարող ես ուրիշների մասին կարծիք կազմել: Մարդ ուրիշ բանով չի չափում, քան ինքն իրենով:
– Լսիր, Աբել, դու Շահրազադեն չես, և ոչ էլ ես եմ Արևելքի տիրակալը: Ավելի լավ է հեքիաթների փոխարեն ինձ իրական պատմություններ անես: Դու այդպես էլ չասացիր, թե ինչու ես հայտնվել փշալարերի այդ կողմում:
– Ասացի, որ գողության…
– Դա ես հասկացա, բայց էլի մի բան կա, որ չես ասում:
Լռություն տիրեց: Կալանավորի խցում լուցկու չրթոց լսվեց: Ծխում էր: Հսկիչն ինքն էլ մի նոր գլանակ կպցրեց ու կրկին դիմեց դրացուն.
– Դե ասա՛, Աբել: Ի՞նչ կա թաքցնելու:
– Թաքցնելու բան չկա: Պարզապես չեմ սիրում հիշել ու պատմել ուրիշներին:
– Ես արդեն ուրիշ չեմ: Չէ՞ որ դու ինձ եղբայր ես անվանում:
– Դու ուզում ես լսել իմ շուրթերի՞ց: Լա՜վ, ես կասեմ քեզ: Ես մարդ եմ սպանել: – Աբելը լռեց, խոր շունչ քաշեց, արտաշնչեց ու ներքաշեց ծխախոտի դառը ծուխը:
Կայենն էլ լուռ էր: Թեև սպասում էր այդպիսի կամ մոտավորապես այդպիսի մի պատասխան, բայց ամեն դեպքում անսովոր էր նման խոստովանություն լսելը: Չփորձեց նոր բան հարցնել, քանի որ զգաց, որ դրացու համար ցավալի էր դրա մասին հիշելն անգամ: Ուր մնաց, թե խոսելը… Մտքում հայհոյեց ինքն իրեն, որ թույլ էր տվել քչփորել մարդու հոգին, բայց, մի բան հիշելով, սիրտ առավ ու հարցրեց.
– Իսկ դու երգել գիտե՞ս: Կարո՞ղ ես երգել: Ասում են՝ երգը շատ ցավեր է բուժում: Երկուսս էլ ցավեր ունենք մեր մեջ ամփոփած:
– Ես միայն մի երգ գիտեմ, Կայեն: Մայրս էր ժամանակին երգում ինձ համար: Երգը երկու եղբայրների մասին է: Հիմա բառերն արդեն մոռացել եմ, բայց, եթե ուզում ես, կարող եմ մեղեդին երգել:
– Իհարկե, երգիր, խնդրում եմ:
– Հիմա, հիմա… Բայց կարո՞ղ եմ քեզ մի հարց տալ նախքան երգելը:
– Հարցրու:
– Ի՞նչ էր քո անունը մինչև այն օրը, երբ յուրացրիր եղբորինդ:
Կայենի խցում լռություն էր:
Աբելը, հասկանալով, որ զրուցակիցը չի ցանկանում պատասխանել, դանդաղորեն հանգցրեց վերջացող գլանակը՝ երևի ժամանակ էր ձգում, որ վերհիշի մեղեդին: Հետո ցածրաձայն սկսեց երգել:
Մեղեդին պատժախուցը հեքիաթով լցրեց: Մի անբացատրելի լույսով ու կարոտով: Կայենի սիրտը բերկրանքից կծկվեց, ու արցունքի ժլատ կաթիլները հոսեցին նրա աչքերից: Հիշեց մանկության խամրող պատկերները, հոր դեմքը…
Երբ երգը վերջացավ, ոչ ոք չհամարձակվեց շշուկ իսկ հանել: Նստած էին անշարժ, կախարդվածի պես: Մի քանի րոպե անցավ, մինչ Կայենը սիրտ առավ շարժվել: Կոպիտ ձեռքերով սրբեց աչքերը, վերկացավ քնատախտակից ու քայլեց-կանգնեց Աբելի վանդակաճաղերի դիմաց: Երկար նայեց դժգույն լույսի մեջ փայլող նրա աչքերին, ապա բանալիով բացեց դռան կողպեքը ու վերադարձավ իր խուցը: Փորի վրա փռվեց քնատախտակին, գլուխը թաղեց բարձի մեջ ու անձայն լաց եղավ…
* * *
Անձրևն ապակու վրա ճանապարհներ ու գետեր էր նկարում: Նա անսկիզբ էր ու անվերջ, ինչպես արևածագն ու մայրամուտը, ինչպես աշխարհն ու այն պարուրած փշալարերը: Անելանելիությունն էլ հուսահատ էր ու անվերջանալի:
Աբել անունով կալանավորը նստեց քնատախտակին: Մի գլանակ էլ վառեց՝ վերջինն էր: Հայացքը սահեց պատուհանին, ապա կրաջրով սպիտակեցրած պատին, չկողպված ճաղերին ու կանգ առավ գլանակի բոսորագույն կրակին: Այդպես երկար նայեց, մինչև որ գլանակը հանգեց ու ամեն ինչ թաղվեց կիսախավարի մեջ:
Լուսնոտի պես անձայն անցավ ճաղերից ու մտավ զինվորի խուցը: Վերջինս քնած էր՝ մեջքի վրա պառկած: Երեսին սառը ժպիտ էր ու անհոգ երազներ: Աբելը կամացուկ կռացավ նրա վրա, համբուրեց ճակատն ու շշնջաց.
– Եղբայր իմ Կայեն, իմ սիրելի եղբայր…
Ապա սեղանիկի վրայից վերցրեց զինվորի դաշույնը, սուր ծայրը դրեց նրա սրտին ու կտրուկ շարժումով խրեց մինչև վերջ:
Կայենը հազիվ մի ճչոց արձակեց, բացեց աչքերը՝ արդեն հավիտյան փակելու համար: Աբելը կանգնած նայում էր, թե ինչպես է սևին տվող արյունը զինվորի կրծքից խլրտոցով դուրս հորդում, թափվում հողե հատակին ու ներծծվում նրա մեջ:
Աբելը դուրս եկավ պատժաբարաքից, մի կողմ նետեց ձեռքի դաշույնը ու, քթի տակ անձայն երգելով, քայլեց այն կողմը, ուր պիտի որ Արևելքը լիներ: Անձրևի կաթիլները կամաց-կամաց ձյուն էին դառնում:
* * *
Հետո փշալարերը ժանգոտվեցին, փոշիացան ու խառնվեցին հողին: Պատերն էլ փշրվեցին, ավազ ու հուշ դարձան: Բայց ոչ ոք դա չնկատեց: Մարդիկ, ինչպես ապրում էին, այդպես էլ շարունակեցին ապրել՝ երկու բանակի բաժանված: Ոչինչ չփոխվեց, քանի որ ոչինչ չէր կարող փոխվել:
Զրադաշտի ծննդից քսանվեց դար անց, Քրիստոսից` քսան և Մուհամեդից տասնչորս դար հետո անձրևը շարունակում էր մաղել՝ փորձելով հագեցնել արյուն տենչացող հողի անհագ ծարավը:
օգոստոս 2007 թ.