Արևն արդեն համարյա անցել էր սարերի ետևը, բայց քաղաքի փողոցներն ու տները տակավին լուսավորված էին երկնակամարից անդրադարձող ոսկեգույն ճաճանչներով: Եվ չնայած այդ կողմերում վաղեմի սովորույթ կար լույսերը վառել նախքան մութն ընկնելը՝ լապտերավառները բնավ չէին շտապում անցնել իրենց պարտականությունների կատարմանը, քանի որ նրանք, ինչպես և քաղաքի մյուս բոլոր բնակիչները, դեռևս այդ օրվա մեծ տոնախմբության տրամադրության մեջ էին: Տղամարդկանց մեծ մասն արդեն գինետներում ու գարեջրատներում էր, իսկ կանայք ու երեխաներն էլ կամաց-կամաց քաշվում էին իրենց բակերն ու տները: Այստեղ-այնտեղ խումբ-խումբ հավաքված ծերունիներին էլ ծխում էին ու կիսաձայն զրուցում: Թափառական շներն էլ պոչերն ուրախ-ուրախ պտտելով այս ու այն կողմ էին վազվզում՝ շարունակ գետինը հոտոտելով: Նման օրերին փողոցներում ուտելիքի ահագին մնացորդ էր թափվում, որ կեր էր դառնում շների, կատուների, թռչունների, ճանճերի ու առավել զգույշ առնետների համար: Տարբեր տեղերից երգ ու ծիծաղի ձայն էր հասնում: Կատարյալ ու համընդհանուր տոնական զվարթությունն ու անհոգությունն էր ճախրում օդում: Նույնիսկ թվում էր, թե ծնծղաների, թմբուկների ու շվիների երաժշտությունն է տակավին թևածում ամենուր, չնայած արդեն երկու ժամ կլիներ, ինչ երաժիշտները հավաքել-կապել էին իրենց իրերը ու հեռացել քաղաքից: Եվ չնայած արդեն չէր գործում հին օրենքը, համաձայն որի բոլոր օտարականները մինչև մայրամուտ, ասել է՝ մինչև շուկաների փակվելը պիտի լքեին քաղաքի մատույցները, մարդկանց մեջ դեռ բնազդորեն ապրում էր այդ հին ավանդույթը. բոլոր օտարականներին թույլատրվում էր գիշերել միայն հատուկենտ հյուրատներում, որոնց գոյությունը հոգում էին քաղաքային իշխանությունները:
Հինգ րոպե հազիվ էր մնում դարպասների փակվելուն, երբ արևմտյան մուտքով արագ քայլերով քաղաք մտավ մի օտարական՝ ձեռնափայտով ու ուսապարկն ուսին: Կլիներ երեսուն տարեկան՝ չնայած առաջին տպավորությամբ ավելի շուտ ծերունու էր նման: Հագուստը անչափ պարզունակ էր՝ վուշե խիտոն ու խոզի կաշվից ոտնամաններ: Ձեռնափայտն, անտարակույս, ավելի շատ անհաճո ճանապարհային արկածների ժամանակ պաշտպանվելու համար էր, քան քայլքին օգնելու: Երկար մորուսն ու ուսերին հասնող մազերը ամբողջովին փոշեպատ էին: Հենց դա էլ մազերին սպիտակություն էր տալիս ու ծերության պատրանք ստեղծում: Օտարականի հազիվ լսվող հևոցից զգացվում էր, որ շտապում է: Երբ անցավ պղնձեպատ դարպասից ներս՝ մի պահ կանգ առավ, թևքով սրբեց ճակատի ու երեսի քրտինքը, ապա վստահ քայլերով մոտեցավ գիշերային պահակախմբի պետին, որ ծուլորեն մոտենում էր դարպասներին: Նրա ետևից նույնքան ծուլորեն մի քանի զինվոր էին քայլում: Զգացվում էր, որ հուլիսյան երեկոյի տապը նեղում է նրանց:
– Խաղաղություն ձեզ, – նրանց դիմեց օտարականը, – որտե՞ղ է ապաստանել կրկեսը: Ինձ ասացին, որ նրանք ձեր քաղաքում են:
Պահակախմբի պետը զարմանքով ու իր պաշտոնին վայել շինծու կասկածանքով ոտքից գլուխ չափեց օտարականին ու հարցին հարցով պատասխանեց.
– Իսկ դու ո՞վ ես և ի՞նչ գործ ունես մեր քաղաքում: Նպատակդ բարի՞ է, թե՞ չար:
Օտարականը կարծես սպասում էր այդ հարցին: Թվաց՝ հարյուր անգամ արդեն լսել էր այդ բառերը, ուստի նրա պատասխանը արագ էր ու հստակ.
– Ես պարզապես գնում եմ կրկեսի հետևից և որևէ չար մտադրություն բնավ չունեմ: Չգիտե՞ք որտեղ կարող եմ գտնել նրանց:
Պետը ծուռ ժպտաց ու քմծիծաղ տվեց.
– Գնում ես կրկեսի հետևի՞ց: Ա՜յ քեզ մարդ… Բայց դա քո գործն է: Իսկ ինչ վերաբերում է նրանց գտնելուն, ապա շատ կասկածում եմ, որ դա քեզ կհաջողվի: Նրանք երկու ձի հեծած կառք ունեին, որի մեջ համ իրենք էին նստում, համ էլ իրենց ողջ ունեցվածքն էին բարձել: Երկու ժամ կլինի, որ լքել են մեր քաղաքը, այնպես որ՝ վազելով էլ չես հասնի:
– Իսկ ո՞ր ուղղությամբ գնացին:
– Դուրս ելան Արևելյան դարպասներով ու Մեծ Ճանապարհը բռնեցին: Հույս ունեմ արդեն հասել են մոտակա քարավանատանը, այլապես մութն ընկնելուն պես դժվար չէ ավազակների փայ դառնալ: Բայց դե ավազակներն այդքան շատ մարդու վրա հազիվ թե հարձակվեն: Կվախենան: Անուններն է ավազակ, իրականում հավի սիրտ ունեն: Ես դրանց…
Պահակապետը զինվորներին հատուկ թունդ հայհոյանքների մի շարք հղեց երևակայական ավազակների հասցեին ու կրկին դիմեց օտարականին.
– Բայց դու մենակ ես: Ավելի լավ է՝ գիշերես քաղաքում, իսկ լույսը բացվելուն պես ճանապարհ կընկնես: Եթե դրամ ունես՝ կարող ես ձի վարձել: Ձիով հաստատ կհասնես նրանց:
Օտարականը մի պահ մտածմունքի մեջ ընկավ: Գավազանը մի ձեռքից մյուսը դրեց, շոյեց մորուսը ու կարծես ինքն իրեն շշնջաց.
– Կրկեսի հետևից չի կարելի ձիով գնալ, այլ միայն ոտքով…
Ապա բարձրաձայն ավելացրեց.
– Շնորհակալություն քեզ, բարի մարդ: Ես կհետևեմ քո խորհրդին: Կքնեմ ձեր հյուրընկալ քաղաքում, իսկ առավոտյան կշարունակեմ ճանապարհս: Իսկ որտե՞ղ էր ելույթ ունենում կրկեսը: Ո՞ր հրապարակում:
Պահակապետը ձեռքի շարժումով ցույց տվեց ուղղությունը: Օտարականը գլխով շնորհակալություն հայտնեց ու առաջ անցավ: Զինվորներից մեկը նրա հետևից կանչեց.
– Իսկ ի՞նչ կա ուսապարկումդ: Լսու՞մ ես, կրկեսի հետևից գնացող մարդ…
Գրեթե առանց շուռ գալու օտարականը պատասխանեց.
– Բախտս, մի կտոր հաց ու երկու ձուկ:
– Իսկ գինի չունե՞ս…
Բայց օտարականն արդեն շրջվել էր դեպի հրապարակ տանող փողոցն ու կորել տեսադաշտից:
Զինվորները, այս միջադեպից փոքր ինչ զվարթացած, մոտեցան հսկա դարպասին, ծածկեցին ու կողպեցին պղնձեպատ դռները, զենքերը հենեցին պատին ու սկսեցին պատրաստվել գիշերային հերթապահությանը: Եկեղեցու վերջին զանգերի հետ փողոցները սկսեցին լուսավորվել. լապտերավառները վերջապես անցել էին իրենց գործին: Մութը սրընթաց իջնում էր քաղաքի վրա:
* * *
Մթնշաղի մարող լույսերի մեջ հազիվ ուրվագծվում էին շուկան ու հրապարակը: Օտարականը վաճառասեղանների արանքով մոտեցավ բաց տարածությանը ու նստեց մի քարի վրա, որ երկար օրվա ընթացքում իր մեջ արևի ջերմությունն էր կուտակել: Գիշերվա մոտեցող զովին դա արդեն հաճելի էր: Թվում էր` այս քարը նաև կրկեսի պատկերներն է տեսել, երաժշտությունը լսել ու պահել իր մեջ:
Մի անտեր շուն վախվորալով մոտեցավ նստածին, հոտոտեց ոտքերն ու ուսապարկը, բայց օտարականի անսպասելի շարժումից վախեցած, որի նպատակն ընդամենը ձեռնափայտը ոտքերի երկայնքով մեկնելն էր, հեռու փախավ ու պառկեց՝ հայացքը մարդու կողմը: Այս ամենին հեռվից նայող շուկայի պահակը մոտեցավ օտարականին:
– Խաղաղություն քեզ, անծանոթ: Լավագույն տեղը չես ընտրել գիշերումի համար: Այստեղ քեզ շները հանգիստ չեն տա: Բացի այդ, գիշերային պահակները կարող են ձերբակալել քեզ ու մեղադրել թափառականության մեջ, իսկ դա օրենքով պատժելի է: Մեր քաղաքում արգելվում է փողոցում գիշերել՝ լինի դա օտարական, թե տեղացի: Դրա համար էլ թագավորի հրամանով, հավերժ փառք նրան, քաղաքներում հյուրատներ են կառուցվել, իսկ ճանապարհներին՝ քարվանատներ: Գնա դրանցից մեկը: Եթե անգամ դրամ չունես, միևնույնն է՝ քեզ մի կտոր հաց կտան ու գիշերելու տեղ:
Օտարականը կարծես չէր լսում պահակին, սակայն վերջին բառերի հետ բարձրացրեց գլուխը ու, ուշադիր նայելով նրան, կրկնեց վերջին բառերը.
– Ասում ես՝ հաց կտան ու գիշերելու տե՞ղ:
– Այո, իհարկե կտան:
– Դա ի՞նչ է, ներքին բարության դրսևորում, թե՞ ձեր օրենքն է ձեզ պարտադրում այդպես վարվել օտարականների հետ:
– Մեր օրենքը մեր հավատն է, որ մեր սրտերից է գալիս, – սերտած դասի պես արտասանեց պահակը:
– Եվ ձեր սրտերից միայն բարի մտքեր ու արարքնե՞ր են ծնվում, – թաքնված հեգնանքով հարցրեց օտարականը:
– Ինչպես տեսնում ես, – պահակը հեռու էր դիվանագիտական որևէ մտքից:
– Իսկ բարի՞ է օտարականին հաց ու քնելու տեղ տալը:
– Իհարկե բարի է: Դու դեռ հարցնու՞մ ես:
– Եվ ես կարող եմ մնալ այստեղ ու միառժամանակ օգտվել ձեր հյուրասիրությունի՞ց:
– Կարող ես:
– Եվ որքա՞ն երկար դուք կպահեք ինձ:
– Դե, չգիտեմ, ընդհանրապես ժամկետ չի նշվում:
– Եվ դրանով իսկ ինձ պորտաբույծ կդարձնեք ձեր գլխին… Բայց դա ձեզ չի սպառնում, բարի մարդ: Ես միայն մի գիշերով եմ ձեզ հյուր մնալու: Ես պարզապես ուզում էի հասկանալ, թե որն է ձեր վարքի բարոյական հիմքը՝ այդ բարությունը ձեր սրտի՞ց է գալիս, թե՞ պարտադրված է ձեզ:
Ծերունի պահակը լռեց: Նրան դժվար էր հետևել օտարականի մտքերի փիլիսոփայական զարգացմանը: Գիտեր լոկ այն, ինչ իրեն էր անցել իր պապերից ու ապուպապերից, իսկ նման հարցեր նրա մտքում երբևէ չէին էլ ծագել, որ փորձեր դրանց պատասխանները գտնել: Սակայն տարիներից ժառանգություն մնացած իմաստությունը իրավացիորեն հուշում էր լռել, երբ ասելու բան չունես: Նա այդպես էլ վարվեց: Բայց ի՜նչ տարօրինակ մարդ է այս օտարականը. փոխանակ շնորհակալություն հայտնելու, որ իրեն արևի մայր մտնելու հետ չեն վռնդում քաղաքից կամ բանտարկում իբրև թափառաշրջիկ, այլ հաց ու գիշերելու տեղ են տալիս: Մի՞թե հենց սա չէ բարությունն ու բարի կամքի դրսևորումը… Տարօրինակ մարդ…
Ասես այս մտքերի ծանրությունից շուկայի պահակը կքվեց, բնազդորեն մի քար գտավ, որ ցերեկվա ժամերին իբրև վաճառասեղան էր ծառայում, ու նստեց: Գրպանից ծխախոտ հանեց: Նախ առաջարկեց օտարականին, սակայն վերջինիս աչքն ու միտքը լրիվ ուրիշ տեղ էին, ուստի նույնիսկ ուշադրություն չդարձրեց ծերունու մեկնած ձեռքին, այլ վերկացավ նստած տեղից ու սկսեց անշտապ քայլել շուկայի կենտրոնական ազատ միջնամասում: Հետո հայացքը դարձրեց ծերունուն ու հարցրեց.
– Իսկ ինչպիսի՞ն էին այդ մարդիկ: Պատմիր, խնդրում եմ, բարի մարդ: Դու տեսել ես նրանց:
– Ի՞նչ մարդիկ, – չհասկացավ ծերունին:
– Կրկեսի մարդիկ՝ ծաղրածուները, ակրոբատները, միմոսները, երաժիշտները… Պատմիր ինձ նրանց մասին:
Պահակը ծոր տվեց.
– Դե մարդիկ են, էլի… ինձ ու քեզ պես…
– Ինձ ու քեզ պե՞ս, – զարմանալու հերթն օտարականինն էր:
– Դե հա… Մեկը ծեր էր ինձ պես: Նա քիթն ու շրթունքները կարմիր էր ներկել, իսկ բերանը սպիտակ: Մի մե՜ծ ժպտացող բերան էր նկարել: Շատ ծիծաղելի էր:
– Դու ուզում ես ասել, որ նա ժպտու՞մ էր:
– Չգիտեմ: Ասում եմ՝ երեսին ժպտացող բերան էր նկարել, բայց վստահ չեմ, թե ժպտում էր: Նա միաժամանակ մի քանի գործիք էր նվագում: Ձեռքերով թմբուկ էր խփում, բերանին շրթհարմոն էր, իսկ մեջքին՝ ծնծղա: Նույնիսկ գլխին փոքրիկ ծնծղա էր, որ ոտքի շարժումով էր կառավարում: Շա՜տ ծիծաղելի էր…
– Դու վստա՞հ ես, որ դա ծիծաղելի էր:
– Դե իհա՛րկե ծիծաղելի էր: Ամբողջ քաղաքը հռհռում էր նրա արտաքին տեսքից միայն, իսկ երբ սկսեց նվագել՝ բոլորս փորներս էինք բռնել:
– Չգիտեմ, ես ինքս չեմ կարծում, որ դա այդքան ծիծաղելի է: Բայց դու շարունակիր, խնդրեմ: Ի՞նչ տեսք ունեին մյուսները, ի՞նչ էին անում…
– Հենց այդ ցմփորը սկսեց նվագել՝ հայտնվեցին ջահելները ու սկսեցին լարի վրա վարժություններ անել: Մի երկար լար էին ձգել մի սյունից մյուսը ու դրա վրայով գնում-գալիս էին ու տարբեր հնարանքներ բանեցնում: Ուղղակի ապշելու բան էր, որ չէին ընկնում ցած: Դրանք էլ սպիտակ պիրկ հագուստով էին ու սև կաշվից բարակ մասիկներով: Ա՛յ անունները մոռացա…
– Լարախաղաց-ակրոբատներ…
– Այո՛, այո՛, իրոք որ խաղում էին լարի վրա քո այդ ակրոբատները: Հետո եկավ ծաղրածուն ու բոլորիս մի լա՜վ զվարճացրեց: Ա՜յ թե ծիծաղ էր բռնել բոլորիս…
– Իսկ ի՞նչ էր անում նա, որ ստիպում էր ձեզ ծիծաղել:
– Դե ի՞նչ պիտի աներ… Կանգնած տեղում վայր էր ընկնում, կանգնում ու նորից ընկնում: Հետո էլ աչքերից արցունքի շիթեր էին ցայտում բոլորիս վրա: Փորներս բռնած հռհռում էինք…
– Բայց մի՞թե դա ծիծաղելի է:
– Բա իհարկե՛: Ընկնում էր ու լալիս, ընկնում էր ու լալիս… Ինչպե՞ս չծիծաղես: Սա էլ գույնզգույն շեղանկյունիներով ձիգ շոր էր քաշել մարմնին, իսկ ականջների տեղում պոզեր էին՝ ծայրին գնդեր: Իսկը թագավորի խեղկատակի պես:
– Իսկ դու տեսե՞լ ես թագավորի խեղկատակին:
– Դե ոչ, որտե՞ղ պիտի տեսնեի: Շուկայի գիշերային պահակն ի՞նչ գործ ունի թագավորի մտերիմների հետ: Ամբոխից մեկն ասաց:
– Լավ, ծերուկ, դու շարունակիր: Էլ ո՞վ կար նրանց մեջ:
– Մի դերվիշ կար: Պարկի միջից օձ հանեց ու շվիի նվագով դյութեց նրան: Հետո ամբոխի միջից մեկին մոտ կանչեց ու ձեռքի մի շարժումով քնեցրեց նրան: Ու այդ քնած մարդը խոսում էր դերվիշի հետ ու պատասխանում նրա ու մեր հարցերին:
– Եվ ի՞նչ, դա՞ էլ էր ծիծաղելի:
– Ո՜չ, այս մեկը ծիծաղելի չէր: Սա զարմանալու բան էր: Կյանքումս նման բան չէի տեսել:
– Եվ վե՞րջ:
– Համարյա: Վերջում մի սիրունիկ աղջնակ սկսեց պտտվել մեր առջև՝ մեծ գլխարկը ձեռքին: Շատերն իրենց քսակներից դրամ նետեցին դրա մեջ:
– Դու՞ էլ նետեցիր:
– Դե ոչ, ինձ որտեղի՞ց այդքան դրամ:
– Մի լումա էլ չունեի՞ր:
– Մեկն էլ ունեի, երկուսն էլ: Բայց ինչու՞ պիտի դրանց բաժին հանեի: Չէ՞ որ նրանք ինձ ոչինչ չէին տվել:
– Բա քո լավ տրամադրությունն ու զարմա՞նքը:
– Դրանք նյութական չեն: Ես նյութական արժեքների մասին եմ ասում: Ես էլ կարող էի փոխարենը նրանց իմ կյանքից հետաքրքիր բաներ պատմել: Ափսոս շուտ հեռացան մեր քաղաքից:
– Իսկ ու՞ր մնաց քո բարությունը, ծերունի: Այդ մարդիկ քեզ մի ամբողջ ժամ զվարճացրին ու ուրախացրին, իսկ դու դրա դիմաց ոչինչ չտվեցիր նրանց: Դա արդար չէ: Պիտի յուրաքանչյուրին տաս իր վարձը: Չէ՞ որ նրանք դրանով են ապրում այս արևի տակ: Բայց դու մեղավոր չես: Դա ձեր թագավորից է գալիս: Թվում է՝ նա բարությունից դրդված օտարականներին գիշերելու տեղ է տալիս, հաց ու ջուր, սակայն իրականում նա դա անում է սեփական ապահովության համար, որ որևէ մարդ չմնա հսկողությունից դուրս: Քո փիլիսոփայությունն էլ նրա քաղաքականության արձագանքն է:
Պահակը լուռ էր: Անքթիթ նայում էր իրեն դաս տվող ջահել օտարականին: Հետո իջեցրեց հայացքը՝ կարծես ամաչելով:
– Դե լա՜վ, ծերուկ, սիրտդ լայն պահիր: Շնորհակալ եմ քեզնից հետաքրքիր պատմության և տվյալների համար: Ասա խնդրեմ, որտե՞ղ է մոտակա գիշերատունը հյուրերի համար: Ես շատ եմ հոգնել այսօր, և ինձ քնել է պետք: Վաղը երկար ճանապարհ ունեմ գնալու: Բարի գիշեր քեզ, բարի մարդ:
Մի քանի վայրկյան անց օտարականը ձուլվեց գիշերվա խավարին:
* * *
Հյուրատունը շուկայից շատ հեռու չէր՝ գլխավոր փողոցներից մեկի վրա, որի երկայնքով լապտերների շարք էր, իսկ հանդիպակաց մայթին՝ երկհարկանի մի շինություն, որն, ամենայն հավանականությամբ, իշխանավորներից մեկնումեկին էր պատկանում, քանի որ ամբողջովին քարակերտ էր և բավականին շքեղ: Ի հակադրություն դրա՝ հյուրատունը ողորմելի վիճակում էր, սակայն, ի պատիվ թագավորի և քաղաքապետի հարկ էր նշել, որ այդ վիճակում էլ նա լիովին ծառայում էր իր համեստ նպատակին, և հարյուրավոր կամ, միգուցե և հազարավոր ճամփորդներ էին այնտեղ հանգրվանել ու մի կտոր հացով կոտրել իրենց քաղցը:
Օտարականը բախեց փայտե դուռը: Համարյա մեկ րոպե անցավ, մինչև ներսից ոտնաձայներ լսվեցին ու կամաց մոտեցան դռանը՝ աղոտ լույս գցելով դռան ճեղքերի արանքից:
– Ո՞վ ես: Ի՞նչ ես ուզում, – լսվեց ներսից:
– Օտարական եմ: Քնելու տեղ եմ ուզում:
Ներսից ճռռոց լսվեց՝ երևի փականը բացվեց, ապա դուռը տեղի տվեց ու դողացող լույսի մի բարակ շերտ ընկավ օտարականի երեսին: Մի քանի վայրկյան տանուտերն ուսումնասիրեց իր հյուրին, ապա, չգիտես ինչու, հառաչեց ու ասաց.
– Ներս անցիր, բարի մարդ:
Օտարականը թոթափեց ոտքերի փոշին ու համարյա կողքանց մտավ դռան նեղ անցումով:
– Խաղաղություն այս տանը, – հնչեց նրա սովորական ողջույնը:
Տուն կոչվածն իրականում մի ընդարձակ սենյակ էր: Մի անկյունում վարագույր-ծածկոց էր կախված՝ երևի կանանց հարկաբաժինն առանձնացնելու համար: Պատերի տակ, հենց գետնին ներքնակներ էին գցված, որոնց միջից տեղ-տեղ դուրս էին պրծել չոր հասկերն ու ծղոտները: Սենյակի կենտրոնում մի մեծ կոպիտ սեղան էր՝ վրան մեծ կուժ՝ երևի ջրի համար: Մի քանի աթոռ ու մաշված մի խսիր կազմում էին սենյակի մնացած հարդարանքը: Կիսամթան մեջ այլ բան չէր երևում: Ուրիշ հյուրեր էլ, կարծես, չկային՝ համենայն դեպս սենյակի տեսանելի հատվածում:
Տանուտերը մոտեցավ սեղանի ծայրին, դրեց դողդողացող մոմն ու, կարծես կռահելով հյուրի միտքը, ասաց.
– Դու այսօր առաջինն ես և, քանի որ ժամն արդեն ուշ է, թերևս վերջինը: Մեր հյուրերն ընդհանրապես գալիս են մայրամուտի հետ, երբ փակվում են քաղաքի դարպասները: Դու ուշացար:
– Ես մի փոքրիկ գործ ունեի: Մի կարևոր բան պիտի տեսնեի:
– Հույս ունեմ փորձանքի չես եկել: Քաղաքի դռները վաղուց փակ են, իսկ գիշերային պահակախմբերը չեն սիրում միայնակ թրև եկող անծանոթներին: Այնպես որ՝ նստիր կամ պառկիր ուր որ կկամենաս: Իսկ եթե շատ հոգնած չես ու ցանկություն ունես՝ կարող ենք մի-մի թաս գինի խմել ու զրուցել: Այսօր պարապությունից ու ձանձրույթից մեռնում եմ:
– Բայց, ասում են, այսօր քաղաքում շատ հետաքրքիր է եղել:
– Այո, մի պահ հետաքրքիր էր, բայց դե երևի հենց դա էր պատճառը, որ սկսեցի ձանձրանալ: Եթե սովորական օր լիներ, ոչ էլ կնկատեի: Բայց այդ կրկեսից հետո մի անսովոր տաղտուկ պատեց ինձ: Կրկեսը մի տեսակ ցրեց առօրեականությունս ու ստիպեց նկատել, որ կյանքս պարապություն է ու ձանձրույթ:
Օտարականը ոչինչ չպատասխանեց: Տանուտերը մի քանի վայրկյան նայեց նրան ու ավելացրեց.
– Հա, ի՞նչ էի ասում: Լավ գինի ունեմ: Կարող ենք մի-մի թաս խմել: Միայն ափսոս ուտելու բան չկա: Քանի որ հյուր չկար՝ մատակարարները ոչինչ չբերեցին:
– Խնդիր չէ: Ես հաց ու ձուկ ունեմ, իսկ քո գինուց սիրով կվայելեմ, եթե ջրով բացած չէ:
– Մեզանում գինին ջրով բացելու սովորություն չկա: Դա հույներն են անում՝ իրենց հեթանոս ավանդույթներին տուրք տալով: Մեր կողմերում հույներ համարյա չեն էլ մնացել: Հիմնականում գաղթել են իրենց քաղաքներն ու այլ երկրներ՝ առավել բարբարոս:
– Ի՞նչու ես կարծում, թե այդ երկրներն ավելի բարբարոս են, քան այս մեկը:
– Այնտեղ հյուրատներ չկան: Քեզ պես մի օտարական պատմեց ինձ: Իսկ ի՞նչ սպասես այն երկրի մարդկանցից, ուր անգամ հյուրատներ չկան: Անհյուրասեր մարդը բարբարոսի պես է կամ էլ ավելի վատը: Իսկ մեզանում բարությունն է իշխում ամեն ինչի վրա: Ի՞նչ ենք կանգնել: Արի նստենք սեղանի մոտ: Մի հին ավանդություն էլ կա: Իբր բոլոր անծանոթ հյուրերը ծպտված աստվածներ են, որոնք գալիս են մեզ ստուգելու:
– Ուրեմն ձեր հյուրասիրությունը ձեր բարությունից չէ, այլ վախից աստվածների հանդե՞պ: Ես ճի՞շտ կռահեցի քո միտքը:
– Դե ոչ, դու մի քիչ ծաղկացնում ես և այլ բառերով ասում: Երևի բանաստեղծ ես, հա՞…
– Բայց մի՞թե հույներն այդքան հիմար են, որ լքեցին այս երկիրը հանուն այլ՝ առավել վատ երկրների, ինչպես դու ես ասում, ուր բարություն կոչվածը դեռ չի թակել մարդկանց սրտերը:
– Ես չգիտեմ: Ո՞վ է դրանցից գլուխ հանում: Բայց հիշում եմ՝ մեկն ասում էր, որ բարությունը չպետք է առաջնային լինի մարդկային հարաբերություններում, այլ բարոյականությունը: Մյուսն ասում էր, որ ոչ թե բարությունը, այլ առաքինությունն է կարևոր: Նա իր ընտանիքով հյուսիսային մի երկիր քոչեց: Սառը սրտով մարդուն սառը երկիրն է հարմար: Դե ասա, օտարական, երևում է դու խելացի ես ու ուսյալ, մի՞թե սա աղանդավորություն չէ, որ շեղվել-խոտորվել է մեր իրական բարոյական արժեքներից:
– Իսկ դու փիլիսոփա ես: Տարօրինակ ու հաճելի է քեզ պես մեկին այստեղ հանդիպելը, – ասես չցանկանալով շարունակել տանուտերի բացած թեման՝ հաճոյանալով ասաց օտարականը, ապա քանդեց ուսապարկի կապը, հանեց մի կտոր հացն ու երկու ձուկը ու դրեց փայտե սեղանին:
Դա տեսնելով` տանուտերը շտապեց կավե երկու թաս հանել պատի մեջ փորված ինչ-որ խոռոչից ու դրեց մոմի ու գինու սափորի կողքին: Ապա, դեպի դողացող լույսը շրջվելով, մեծ զգուշությամբ լցրեց գավաթները:
– Դե, խմե՛նք, օտարական: Թրջե՛նք չորացած կոկորդներս:
Երկուսն էլ մեծ-մեծ կումերով կլլեցին գինին մինչև վերջ, ապա ցած դնելով բաժակները` մեկը հացից, մյուսը ձկնից համտեսեցին:
– Իսկ դու որտեղի՞ց ես ծանոթ այդ փիլիսոփայական բառերին ու դատողություններին, – հետաքրքրվեց օտարականը:
– Հազար ու մի մարդ է մտնում այս տունն ու դուրս գալիս: Դրանց մեծ մասը փիլիսոփաներ են: Մի մասը՝ ընչազուրկ, մյուսները՝ քեզ պես մեկ օրվա ապրուստով: Դե ես էլ այս երկար գիշերները կարճելու ու ձանձրույթս փարատելու համար նրանց հետ գինի եմ խմում ու զրուցում: Ավելի հետաքրքիր բան չկա, քան աշխարհի ճամփորդների հետ խոսքի բռնվելը: Դրանք բոլորն էլ կյանք տեսած են, ու մեծ մասը տարբերում է սևը սպիտակից, թեև ցնորվածներն էլ քիչ չեն: Բայց դե հյուրը հյուր է, ու մենք բոլորին էլ հավասար սիրով ենք վերաբերվում:
– Դա, իհարկե, բարոյական բարձր չափանիշ է, – նկատեց օտարականը: Նրա ձայնում հազիվ նշմարվող հեգնանք կար, որ կոպտաբարո տանուտերն անկարող էր նկատել:
– Խմե՞նք:
– Խմենք, – համաձայնեց հյուրը:
Այս անգամ երկուսն էլ բաժակի կեսը խմեցին միայն ու, բաժակները ցած դնելու փոխարեն, պահեցին իրենց ձեռքերում: Տանուտերը կարծես տատանվում էր՝ մյուս կեսն էլ գլխին քաշի՞, թե՞ ոչ, իսկ օտարականը աչքերով ինչ-որ բան էր փնտրում գինու բաժակի մեջ: Նրա միտքը այլ տեղ էր:
Լռությունը կարճ տևեց: Տանուտերն ակնհայտորեն զրույցի էր կարոտ:
– Իսկ դու ո՞վ ես, օտարական, – համարձակություն առնելով հարցրեց նա:
Հյուրը միանգամից չպատասխանեց՝ ասես հարմար բառեր կամ ասելու ձև էր փնտրում: Ապա դանդաղ ասաց.
– Դու գիտես: Ես մի թափառող օտարական եմ, որ երկու ժամ առաջ ձեր քաղաքն եմ մտել արևմտյան դարպասներից, իսկ առավոտյան դուրս կելնեմ արևելյան դռներից, որ շարունակեմ ճանապարհս:
– Ես դա գիտեմ, – զվարճացավ տանտերը, – բայց դու ո՞վ ես, որտեղի՞ց ես գալիս և ու՞ր ես գնում:
Օտարականը լուռ մնաց: Տանուտերն ազդվեց այդ լռությունից և հասկացավ իր սխալը: Պետք չէ մարդուն հարցուփորձ անել, եթե տրամադրված չէ խոսելու: Իսկ եթե տրամադրված է, ապա ինքը կխոսի: Հո լրտես չէ՞ (լրտեսն ի՞նչ գործ ունի այս տանը): Դե ուրեմն, թող մարդը հանգստանա ու իր գործին նայի: Քեզնից հասնում է միայն կերակրել ու քնելու տեղ տալ նրան:
Տանուտերն արդեն ցանկանում էր ներողություն խնդրել ու հյուրին անկողինը ցույց տալ, երբ վերջինս բարձրացրեց հայացքը գինու բաժակից ու ցածր ձայնով, ասես մեծ գաղտնիք էր հայտնում, ասաց.
– Ես գնում եմ կրկեսի հետևից:
Այս պատասխանն այնքան անսովոր էր, որ զրույցների մեջ կոփված ու նրբացած տանուտերը հարմար բան չգտավ ասելու, այլ, ավելի շուտ մի բան ասած լինելու համար, կիսաձայն կրկնեց.
– Ուրեմն դու գնում ես կրկեսի ետևի՞ց…
– Այո:
– Պա՜րզ է, – այս պատասխանի մեջ ամեն ինչ կար, բացի պարզությունից: Սակայն այս մարդն էլ, շուկայի պահակի պես, գիտեր, որ լռությունը երբեմն ավելի լավ է, քան հարյուր հատ բառը, ուստի լռեց: Ասենք՝ բան էլ չուներ ասելու:
Կրկին կում արեցին բաժակներից, ապա տանուտերը սափորից գինի ավելացրեց թասերի մեջ:
Ծանրացող լռությունը կտրեց հյուրը.
– Դու երևի ցանկանում ես հարցնել, թե ինչու՞ եմ ես գնում կրկեսի հետևից, բայց չես ցանկանում ինձ ավելորդ հարցեր տալ:
Տանուտերը գլխի շարժումով հաստատեց.
– Այո, բայց կարող ես և չպատասխանել, եթե դա գաղտնիք է: Ես ուրիշների գաղտնիքներին կարոտ չեմ:
– Ի՜նչ գաղտնիք, – ժպտալով ասաց հյուրը: Որևէ գաղտնիք չկա: Ես գնում եմ կրկեսի հետևից, որ հասնեմ նրան: Որ այդ մարդկանց հետ լինեմ: Դա իմ կյանքի նպատակն է, ամենանվիրական ցանկությունը, ուստի ես դրա մասին կարող եմ միայն կիսաձայն ու ակնածանքով արտահայտվել: Հասկանու՞մ ես:
Տանուտերը, ի նշան համաձայնության, գլխով արեց: Հետո սիրտ առավ ու ասաց.
– Այսօր նրանք մեր քաղաքում էին: Եթե մի երկու ժամ շուտ հասնեիր այստեղ՝ անպայման կհանդիպեիր նրանց:
– Միգուցե: Բայց ես հավատում եմ նախախնամությանը: Այսօր ինձ տրված չէր նրանց հանդիպել: Իսկ դու տեսա՞ր նրանց; Նրանք այստեղից հեռու չէին՝ շուկայի մոտ:
– Ավա՜ղ: Ես իրավունք չունեմ իմ հերթապահության օրերին այստեղից բացակայելու: Չէ՞ որ ամեն վայրկյան կարող են հյուրեր գալ, իսկ իմ պարտքը նրանց դիմավորել ու տեղավորելն է: Բայց ես լսում էի նրանց ու մեր քաղաքացիների ոգևորված գոռում-գոչյուններն ու ծափերը: Պիտի որ հրաշալի տեսարան լիներ: Ափսո՜ս… Միգուցե մի օր վերադառնան մեր քաղաք…
– Հնարավոր է… Բայց, ո՞վ գիտե, կարող է այդ օրը դու կրկին հերթապահ լինես ու կրկին չկարողանաս տեսնել նրանց: Ամեն դեպքում դա շուտ չի լինի: Նրանք երբեք նույն ճանապարհով ետ չեն գալիս, այլ միշտ նոր ճամփաներ ու քաղաքներ են փնտրում: Դա կրկեսի էությունն է:
– Ավելի լավ չէ՞ հեշտ ճամփաներով գնալ:
– Ոչ, միգուցե ջրի կամ մարդկանց մեծամասնության համար դա հարմար ու հեշտ է: Բայց երբեք ո՛չ կրկեսի համար: Նա միշտ պետք է նոր ճամփաներ փնտրի ու անցնի այն տեղերով, ուր մարդիկ կարոտ են իրեն, այլ ոչ թե ինքն է կարոտ նրանց:
– Իսկ դու նրանց ե՞րբ ես տեսել:
Օտարականը ժպտաց.
– Դու, թերևս, չես հավատա, բայց ես նրանց երբեք չեմ տեսել: Ինձ պատմել են նրանց մասին: Շատ եմ տեսել երազում ու շատ եմ երազել հարթմնի: Բայց դա հիմնականում իմ երևակայության ու ուրիշների պատմածների արգասիքն է: Ոչ, ես նրանց դեռ չեմ հանդիպել, բայց հույս ունեմ, որ հեռու չէ այդ օրը:
– Իսկ դու ինչպե՞ս ու ե՞րբ իմացար նրանց մասին:
– Հայրս էր պատմում, երբ փոքր էի: Պատմում էր ակրոբատների, աճպարարների, թզուկների ու հսկաների մասին: Լարախաղացների ու մարդ-նվագախմբի մասին: Շնիկներ վարժեցնող աղջկա ու գույնզգույն շորերով միմոսների մասին… Ու այդ ամենը մնաց իմ մեջ, ինչպես միայն մանկության երազներն են ապրում: Ես պահեցի ու փայփայեցի այդ երազները՝ չթողնելով, որ աղճատվեն ու կորչեն: Բայց այդ ամենը երազ էլ կմնար, եթե ես մի օր չորոշեի, որ պիտի թողնեմ ամեն ինչ, գնամ կրկեսի հետևից ու գտնեմ այդ մարդկանց: Ու այդպես թափառական դարձա: Անցա քաղաքից-քաղաք, հարցուփորձ արեցի մարդկանց ու ընկա նրանց հետքի վրա: Ու արդեն մոտ եմ, եթե նախախնամությունը կամենա:
Տանուտիրոջ հաջորդ հարցն անկեղծ էր ու սպասված.
– Իսկ ի՞նչ ես անելու, երբ հանդիպես նրանց:
Որքան որ հեշտ էր այս հարցը տալը, նույնքան էլ դժվար էր դրան պատասխանելը, սակայն զգացվում էր, որ օտարականը շատ երկար է մտածել դրա շուրջ: Զգացվում էր, որ հաճախ է ինքն իրեն տվել այդ հարցը ու տակավին վերջնական պատասխան չունի: Նրա ճակատին կնճիռներ հայտնվեցին: Կես րոպեի չափ լուռ էր, ապա դանդաղ ասաց.
– Չգիտեմ: Տակավին չգիտեմ: Միայն զգում եմ, որ շատ երջանիկ կլինեմ նրանց հետ: Միգուցե ինքս էլ նրանցից մեկը դառնամ կամ պարզապես օգնեմ նրանց ու ապրեմ կողքներին… Չգիտեմ… Բանը բան ցույց կտա: Թող գա՛ այդ բաղձալի օրը, ու նախախնամությունն ինձ կհուշի, թե ինչ անեմ:
Տանուտերը զգաց, որ խոսակցությունը կամաց-կամաց մենախոսության է փոխվում: Ժամն էլ արդեն ուշ էր, ուստի ասաց.
– Ավելի լավ է՝ հիմա քնենք: Դու հոգնած ես, իսկ առավոտյան պիտի շարունակես ճամփադ: Զբաղեցրու ցանկացած անկողին. բոլորն էլ ազատ են: Պետքարանը տան ետևում է: Երբ ներս գաս՝ դռան սողնակը գցիր: Բարի գիշեր քեզ, բարի մարդ:
Անցավ մի քանի վայրկյան, մինչ օտարականը հայացքը բարձրացրեց դողդողացող պատրույգից ու պատասխանեց.
– Լույս բարի:
Միջնաբերդից հնչող շեփորն ազդարարեց կեսգիշերվա գալուստը քաղաքում:
* * *
Առավոտյան, լույսը հազիվ բացված, հյուրատան տերը արթնացրեց օտարականին: Դուռը կրկնի վրա բաց էր, ու արթնացող քաղաքի ձայները թափանցում էին ներս: Մարդիկ շտապում էին իրենց գործերին՝ որը խանութը պիտի բանար, որը՝ ծառայության անցներ, որն էլ՝ պարզապես մշակություն աներ: Տեղ-տեղ երևում էին գիշերային կայազորների հոգնած ու անքուն զինվորները, որոնք հանձնել էին հերթափոխը ու հիմա շտապում էին հասնել զորանոց՝ մի կտոր հաց ուտելու ու քնելու:
Օտարականը մի երկու րոպե նստած մնաց անկողնում, ապա եռանդով վեր ելավ, վրան քաշեց համեստ հագուստը ու դուրս եկավ լվացվելու: Այդ ընթացքում տանուտերը նախաճաշի համեստ սեղան էր գցում՝ նոր թխած հաց, կանաչ սոխ, հավկիթ, մի կտոր պանիր ու կուլիկով կաթ: Սովորություն կար՝ հյուրերին առանց կերակրելու ճամփա չդնել: Արևի առաջին ճաճանչը զգուշորեն սահեց սեղանի մի ծայրից մյուսը ու կախվեց փոշոտ օդում: Օտարականը ներս մտավ: Տանուտերը գլխի ու ձեռքի շարժումով նրան հրավիրեց սեղանի մոտ: Նստեցին ու սկսեցին լռելյայն նախաճաշել: Հյուրը մի հավկիթ վերցրեց ու անվարժ շարժումներով սկսեց մաքրել այն: Զգացվում էր, որ նա անսովոր է այդքան կանուխ հաց ուտել, քանի որ հասարակ մարդիկ ընդհանրապես չեն նախաճաշում: Իսկ իշխանավորներն էլ այդ ժամին հազվադեպ են արթուն լինում: Ընդսմին տանուտիրոջ ախորժակը տեղն էր: Երևի դա էլ սովորության հարց էր:
Մի քանի րոպե անխոս նստելուց հետո տանուտերը վերջապես սիրտ առավ ու ասաց.
– Ես ցանկանում եմ քեզ հետ ճամփա գնալ: Խնդրում եմ՝ վերցրու ինձ հետդ:
Օտարականը մի պահ նրան նայեց, ապա կրկին հայացքն իջեցրեց ձեռքի հավկիթին ու շարունակեց մաքրել այն: Թվում էր՝ նա ամենևին զարմացած չէ գիշերվա խոսակցության նման զարգացումից:
Տանուտերը կաթ լցրեց բաժակներն ու շարունակեց.
– Երբ դու քնեցիր, խառնիճաղանջ մտքերը գրավեցին ինձ, ու քունը փախավ աչքերիցս: Շուտով հասկացա, որ քեզ հետ լինելու, քեզ հետ ճամփա գնալու ցանկությունն է խառնակում հոգիս ու միտքս: Ի՞նչ է իմ կյանքը: Հյուրեր ընդունել ու ճանապարհել: Անկողին գցել ու հավաքել… Վե՛րջ: Իսկ դու գաղափարի մարդ ես: Դու նպատակ ունես: Դու գնում ես կրկեսի հետևից: Խնդրում եմ՝ վերցրու ինձ քեզ հետ: Ես արդեն խոսել եմ մեծավորիս հետ: Նա մի քիչ զարմացավ, մի քիչ փնթփնթաց, բայց ըստ էության դեմ չէ: Շուտով կհանձնեմ հերթապահությունս ու թռչնակի պես ազատ կլինեմ:
Օտարականը լսում էր նրան առանց հայացքը բարձրացնելու: Կում արեց կաթից ու ցնցեց բաժակը՝ փոքրիկ ալյակներ ստեղծելով:
– Ինչու՞ ոչինչ չես ասում, – անհամբեր հարցրեց տանուտերը:
Ի վերջո օտարականը բարձրացրեց հայացքը ու, ուղիղ զրուցակցի աչքերի մեջ նայելով, անշտապ պատասխանեց.
– Իսկ ի՞նչ ես ուզում, որ ասեմ:
Տանուտերն անակընկալի եկավ: Օտարականի պատասխանը տակնուվրա արեց նրան:
– Դե մի բան ասա՝ այո կամ ոչ, համաձայն ես կամ համաձայն չես… Մի՞թե բնավ ասելու բան չունես:
– Դու ինձնից «այո» կամ «ոչ» չես ուզում լսել, այլ քաջալերանքի խոսքեր: Բայց իզուր: Ես չեմ պատրաստվում ո՛չ խանդավառել քեզ, ո՛չ էլ ընդհակառակը՝ կոտրել: Դու ուզում ես, որ ես որոշում կայացնեմ քո փոխարեն, բայց այդ դեպքում դու ոչ թե իմ ընկերն ու բախտակիցը կլինես, այլ պարզապես ծառան: Համաձա՞յն ես: Դեմքիցդ տեսնում եմ, որ համաձայն չես: Ի՛նքդ պիտի որոշում կայացնես ու տնօրինես ճակատագիրդ: Ինքդ պիտի կրես քո խաչը, եթե, իհարկե, ցանկանում ես խաչ կրել:
– Բայց ի՞նչ իմանամ՝ ի՞նչ է իմ ճակատագիրը, որ հետևեմ դրան:
– Դու ազատ մարդ ես: Ինքդ էլ գրիր ճակատագիրդ:
– Բայց դա հեշտ չէ…
– Այո, դա ամենաբարդ բանն է կյանքում: Մի բան էլ ասեմ քեզ՝ մի՛ փորձիր ուրիշի խաչը կրել: Դա ոչ քեզ է պետք, ոչ էլ այդ ուրիշին: Դա անիմաստ զբաղմունք է, քամու աշխատանք: Ավելի լավ է՝ գտիր քոնը ու գնա նրա հետևից: Ինչի՞դ է պետք մտնել իմ խաչի տակ: Նրա ծանրությունն ինձ համար է, ու ես տանում եմ այն խոնարհ նվիրումով: Ես գնում եմ կրկեսի հետևից ու վստահ եմ, որ մի օր հասնելու եմ նրան: Իմ վերջնակետը հստակ երևում է: Ես նույնիսկ տեսնում եմ այդ օրը, ուստի գիտեմ, որ այս բոլոր դժվարություններն ընդամենը ժամանակավոր հոգսեր են՝ քաղցը, հոգնածությունը, գիշերվա ցուրտն ու ցերեկվա տապը, զինվորների հեգնանքն ու ավազակների վտանգավոր մոտիկությունը: Ես անցնում եմ դրանց միջով՝ խաչն ուսերիս: Ես պարզապես ծանրություն չեմ կրում: Խաչն իր հերթին պաշտպանում է ինձ: Ես ո՛չ խանդավառված եմ, ո՛չ հպարտ, ո՛չ ուրախ և ո՛չ էլ հոգսակեղեք: Սա իմ կյանքն է, ու ես ապրում եմ նրա օրերը: Իսկ քեզ ի՞նչն է ստիպում իմ ընկերն ու բախտակիցը դառնալ: Գաղափարով ապրելու ցանկությու՞նը: Լավ, դա քո իրավունքն է: Միայն թե՝ բարի եղիր հենց քո՛ գաղափարով ապրել: Եթե անգամ դա կրկեսի հետևից գնալն է, ապա դու՛ պիտի հղանաս այդ գաղափարով, ու քո մեջ պիտի դա ծնվի: Այդ դեպքում ես միայն ուրախ կլինեմ, եթե դու քայլես իմ կողքից: Իսկ առայժմ դու չունես քո խաչը: Նախ գտիր այն: Իսկ իմ խաչի հետ դու գործ չունես:
Տանուտերը խեթ հայացքով նայեց օտարականին ու ասաց.
– Դու դաժան ես ու անողոք:
– Ո՛չ, – անմիջապես հետևեց պատասխանը, – ես բարի եմ ու անաչառ: Այսօր ես քեզ ետ պահեցի անիմաստ փորձությունից, որ չկատարվի հերթական անարդարությունն այս աշխարհում: Առանց այդ էլ նա լի է հիմարությամբ ու նրանով, ինչ մենք անարդարություն ենք համարում: Ողջախո՛հ եղիր: Ես վստահ եմ, որ մի օր դու կհասկանաս իմ խոսքերը ու նույնիսկ երախտապարտ կլինես ինձ իմ ազնիվ պատասխանի համար: Եվ մի՞թե դու կնախընտրեիր իմ կամազուրկ համաձայնությունը: Դա քեզ հաստատ կործանման կտաներ, եթե ինքդ չես տեսնում քո ճանապարհը:
Երկար լռություն տիրեց: Տանուտերը վերկացավ, սեղանի ուտելիքները ժողովեց մի լաթի մեջ ու դրեց օտարականի ուսապարկը: Վերջինս կանգնեց, ձեռքն առավ ձեռնափայտը, պարկը գցեց ուսին ու ասաց.
– Շնորհակալ եմ քեզնից, բարի մարդ: Մնաս խաղաղությամբ:
– Ճամփադ կանաչ լինի:
Օտարականն արդեն կորել էր տեսադաշտից, երբ նրա հետևից նայող տանուտերը, մի բան հիշելով, մտավ տուն, վերցրեց ջրի սափորը, դուրս եկավ ու ջուրը շաղ տվեց ոտնահետքերին: Ու ինքն իրեն շշնջաց.
– Գնաս խաղաղությամբ…
* * *
Արեգակը համարյա զենիթում էր: Շոգն անտանելի էր դառնում: Չնայած դրան՝ օտարականը քայլում էր առաջ վստահ ու աներեր քայլերով: Նրան չհաջողվեց ձի ճարել: Այսինքն՝ ձիեր շատ կային, բայց դրանց համար պետք էր վճարել, մինչդեռ նրա ողջ ունեցվածքը հագի շորերն ու ոտնամաններն էին ու մեկ էլ ուսապարկը՝ իր համեստ պարունակությամբ: Սակայն նա ինչ-որ տեղ անգամ ուրախ էր, որ չհաջողվեց ձիով ճամփա ընկնել, քանի որ կրկեսին հասնելը նրա ուխտն էր, իսկ ուխտավորներին հավուր է ոտքով հասնել նպատակին:
Սակայն ճանապարհի փոշին ու ահագնացող արևը ստիպեցին դադար տալ: Օտարականը ճամփան շեղեց դեպի մոտակա աղբյուրը, որն աչքի էր ընկնում հսկա ուռենով ու շրջապատի փարթամ բուսականությամբ: Մոտենալով աղբյուրին՝ նա մի քանի աղջկա հանդիպեց, որ մոտակա գյուղից եկել էին կուժերով սառնորակ ջուր տանելու: Անծանոթ տղամարդուն տեսնելով՝ աղջիկները շիկնեցին ու դադարեցրին շաղակրատանքը, որ դեղձանիկների ճռվողյունի պես մինչև մեծ ճանապարհ էր հասնում:
– Խաղաղություն ձեզ, աղջիկներ, – ժպտալով ասաց օտարականը, ապա ուսապարկն ու ձեռնափայտը դրեց կանաչներին, ծնկի եկավ ու, երեսը թաղելով պաղ ջրի մեջ, ագահորեն խմեց: Հետո լվաց ձեռքերն ու երեսը ու նստեց ուռենու ստվերին՝ շունչ քաշելու ու հանգստանալու:
Աղջիկները լոկ հայացքով ու շիկնելով պատասխանեցին նրա բարևին: Այդ կողմերում ազապ աղջիկներին սազական չէր անծանոթ տղամարդու հետ խոսելն ու հրապարակավ զրույցի բռնվելը: Օտարականը քաջածանոթ էր այդ սովորույթներին, ուստի առանց վիրավորվելու կրկին ժպտաց, թիկն տվեց ուռենու բնին ու փակեց աչքերը: Մի քանի րոպե անց, երբ աղջիկներն արդեն լցրել էին կուժերը ու ցանկանում էին հեռանալ, նա բացեց աչքերն ու ասաց.
– Աղջիկներ, ես գիտեմ, որ ձեզ վայել չէ խոսել մի անծանոթ տղամարդու հետ, բայց խնդրում եմ մի բառով ասեք՝ ձեր կողմերում երեկ կամ այսօր կրկես չի՞ երևացել:
Աղջիկներն անակնկալի եկան ու զարմացած իրար նայեցին: Նրանցից մեկն ասաց.
– Մեր գյուղում չեն երևացել: Միգուցե մեծ ճանապարհով են անցել… Իսկ դու ո՞վ ես, բարի մարդ:
Օտարականը նկատեց, որ իրեն պատասխանող աղջիկը ընկերուհիներից ամենագեղեցիկն է և, իհարկե, ամենից համարձակը:
– Ես կրկեսի հետևից եմ գնում: Ուզում եմ հասնել նրանց:
Այս պատասխանը մեկեն փոխեց աղջկան: Նրա դեմքից վերացան ամոթխած ժպիտն ու այտերի փոսիկները: Նա մի քանի վայրկյան ուշադիր նայեց օտարականին, ապա դիմեց ընկերուհիներին.
– Դուք գնացեք բարդիների մոտ ու սպասեք ինձ: Ես երկու րոպեից կմիանամ ձեզ:
Նրա ձայնը հրամայական էր: Երևի գյուղի իշխանավորներից մեկի աղջիկն էր, ու մյուսները անվերապահորեն ենթարկվում էին նրան, չնայած տարիքով ավելի մեծերը կային:
Աղջիկները հեռացան՝ սափորներն ուսերին: Հասան մոտակա բարդիներին ու կանգ առան՝ ցած դնելով կուժերը: Մնացած աղջիկը հայացքով հետևում էր նրանց ու, համոզվելով, որ մնում է նրանց տեսադաշտում, ավելի համարձակ ձայնով դիմեց օտարականին.
– Խնդրում եմ նորից ասա՝ ո՞վ ես դու:
– Ես կրկեսի հետևից գնացող մարդ եմ: Բայց ինչու՞ է դա քեզ այդպես շփոթեցնում, սիրունիկ աղջիկ:
Աղջիկը ձեռքի սափորը դրեց կանաչ խոտերին ու ասաց.
– Տարիներ առաջ ես այս աղբյուրից ջուր էի տանում հորս ու եղբայրներիս համար: Ու մի գնչուհի ինձ հանդիպեց այստեղ: Նա էլ քեզ պես մեծ ճանապարհից էր շեղվել, որ շունչ քաշի ու ջուր խմի: Նա նայեց ձեռքս ու ասաց, որ կրկեսն իմ կյանքում ճակատագրական դեր է խաղալու: Ես նույնիսկ չգիտեի, թե ինչ է կրկեսը: Այդ գնչուհին պատմեց ու բացատրեց: Ու հիմա, տարիներ անց, հայտնվում ես դու՝ կրկեսի հետևից գնացողդ: Բնական չէ՞, որ ես հուզվում եմ ու շփոթվում… Մեր կողմերում ընդունված չէ, որ աղջիկը խոսի օտար մարդու հետ, սակայն սա ճակատագրի ընձեռած հնարավորությունն է, ու ես չէի կարող անտեսել դա: Հետո ինձ երբեք չէի ների փոքրոգությանս համար:
Օտարականն ուշադիր լսում էր: Հայացքով կարծես ասում էր՝ շարունակիր:
– Եվ հիմա հայտնվեցիր դու: Արդեն քանի օր է, որ ես անհանգիստ եմ: Ներքուստ զգում էի, որ շատ կարևոր բան է պատահելու իմ կյանքում: Եվ ահա…
Օտարականը լուռ էր: Աղջիկը հայացք նետեց հեռվում սպասող ընկերուհիներին ու հարցրեց.
– Դու ինձ ոչինչ չե՞ս ուզում ասել: Ես չեմ կարող քեզ հետ երկար մնալ այստեղ: Ընկերուհիներս հաստատ կսկսեն բամբասել, չնայած վստահ եմ՝ արդեն բամբասում են:
– Դու ուզում ես, որ ես քեզ ամուսի՞ն դառնամ: – Օտարականի պատասխան հարցը կտրուկ էր, բայց տեղին. նախաբանի կամ դիվանագիտական շաղակրատանքի ժամանակ չկար:
– Չգիտեմ… Ես այսքան տարի սպասել եմ այս օրվան, երբ կբացվի ճակատագրիս դուռը…
– Դու քո ճակատագրից չես փախչի: Կլինի այն, ինչ լինելու է: Անհոգ եղիր, սիրունիկ աղջիկ:
– Այո, դու ճիշտ ես, բայց գնչուհին հավատացնում էր…
– Գնչուհին քեզ չի խաբել: Այսօր իրոք որ ճակատագրական օր է քեզ համար: Սակայն դու խելացի աղջիկ ես ու կհասկանաս՝ ճակատագիրը կարող է նաև ժխտական իմաստով հանդես գալ: Ասել է՝ բացառելով բացառումը…
– Այսի՞նքն… Ի՞նչ ես ուզում ասել:
– Ճակատագիրն այսօր քեզ (և ինձ էլ, իհարկե) փորձության է տանում: Եվ շատ կարևոր է, համարյա անհրաժեշտ, այդ փորձությունից ճիշտ ու պատվով դուրս գալը: Գնչուհիդ հենց դա նկատի ուներ: Այսօր, հիրավի, բեկումնային պահ է երկուսիս համար: ՄԵնք կարող ենք սխալ որոշում կայացնել, ու մեր կյանքն ուրիշ ճանապարհով կընթանա: Բայց մենք դա չենք անի: Քեզ պետք է մի տղամարդ, որ մնա քո կողքին, որ միասին խոր արմատներ գցեք այս արգասաբեր հողում, ճյուղեր ու տերևներ տաք, որ կյանքի քամին շնկշնկա ձեր մեջ ու երջանկությամբ լցնի ձեր կյանքի րոպեները: Բայց ես այդ մարդը չեմ: Ես պետք է առաջ գնամ ու հասնեմ կրկեսին: Դա իմ խաչն է: Դու էլ քո՛ խաչը տար, սիրունիկ աղջիկ:
– Բայց, եթե դու մնաս, ապա կունենաս ամեն ինչ՝ հարստություն, իշխանություն, փառք և… ինձ: Հայրս այս գյուղի տերն է: Նա ամեն ինչ կանի մեզ համար: Էլ ի՞նչ ես փնտրում կյանքում…
– Մի՛ տար ինձ գայթակղության: Դրանք լավ բաներ են, հատկապես՝ քո սերը, սակայն իմը չեն: Ես չեմ ցանկանում վերցնել այն, ինչ ինձ չի պատկանում, որքան էլ որ դա հրապուրիչ կամ անգամ գայթակղիչ լինի: Հասկանու՞մ ես: Չէ՞ որ դու էլ չես վերցնի քեզ չպատկանող մի բան…
– Ես կգամ քեզ հետ: Ես կփախչեմ հորս տնից:
– Ոչ մի դեպքում: Մի վերցրու այն, ինչ քոնը չէ: Եվ պահիր այն, ինչ քեզ համար է:
– Մի՞թե դու ինձ համար չես:
– Ոչ, ես քեզ համար չեմ, և դու ինձ համար չես:
Աղջիկը լուռ էր: Մի բարակ արցունք սահեց նրա ձյունաճերմակ այտի վրայով, սակայն նա շատ արագ տիրապետեց իրեն ու հարցրեց.
– Իսկ ի՞նչ նկատի ուներ գնչուհին, երբ ասում էր, թե կրկեսն իմ կյանքում ճակատագրական դեր է խաղալու:
– Հենց այն, ինչ ասացի: Կրկեսը քո կյանքում իրոք ճակատագրական դեր խաղաց այսօր: Իմ ձեռքով, իհարկե: Նա քեզ հետ պահեց գայթակղությունից ու սխալ ընտրությունից: Քեզ ուրիշ ամուսին է պետք: Ո՛չ ես: Կրկեսն օգնեց, որ դու հասկանաս դա: Դե ժպտա ինձ, սիրունիկ աղջիկ: Ահա, այսպես ավելի լավ է: Իսկ հիմա գնա-հասիր ընկերուհիներիդ: Նրանք արդեն անհամբերությունից պայթում են: Իսկ դու այլևս գուշակությունների չգնաս: Դա վտանգավոր գործողություն է: Նկատի ունեմ ապագան պարզելու փորձերը: Պարզապես հավատա քո խաչին: Մնաս բարով ու խաղաղությամբ:
Աղջիկը սրբեց թաց այտերը: Ձեռքն առավ ջրով լի սափորը ու քայլեց դեպի քամուց ծփացող բարդիները: Ապա շրջվեց ու ասաց.
– Գնաս բարով…
Օտարականը նայեց նրա հետևից, մինչև աղջիկը հասավ ընկերուհիներին, ապա փակեց աչքերը՝ ականջն աղբյուրի մեղմիկ քչքչոցին:
* * *
Մեծ ճանապարհը, որով հազարամյակներ շարունակ արևելքից արևմուտք մետաքս ու իմաստություն էր փոխադրվել ուղտերի ու ջորիների մեջքերին ու փիլիսոփաների ուղեղների ծալքերում, հիմա դատարկ էր: Միայն մի մարդ էր՝ հոգնած, բայց հաստատակամ ու վճռական քայլերով, անցնում նրանով հակառակ ուղղությամբ՝ արևմուտքից արևելք: Նա գնում էր կրկեսի հետևից ու ուրախ էր, որ ամեն առավոտ արևն իր աչքերի մեջ է ծագում ու բարձրանում: Հիմա էլ հիանում էր իր երկարող ստվերով, որ սկսում էր ոտքերից ու ձգվում-երկարում ինչպես մի հեքիաթային հսկա: Արևն արդեն թեքվում էր սարերի ետևը: Հարկավոր էր շտապել՝ գիշերը ճանապարհին չմնալու համար: Կարող էին ավազակներ հանդիպել կամ արքունի պահապաններ, որ հսկում էին առևտրային գլխավոր ճանապարհների անվտանգությունը: Քիչ չէին նաև թափառական շներն ու վայրի կենդանիները, որոնք՝ մարդկանցից հալածված, մութն ընկնելուն պես սիրտ էին առնում մոտիկ գալ մեծ ճանապարհին, ուր միշտ էլ մեծ էր ուտելու մի բան գտնելու հավանականությունը:
Օտարականն արագացրեց քայլերը, թեև շատ հոգնած էր: Արդեն մի քանի ժամ անընդմեջ քայլում էր, սակայն տեսանելի հորիզոնում մարդու ներկայության որևէ նշույլ չէր նկատվում: Մի պահ միայն զղջաց, որ չէր հանգրվանել նախորդ քարավանատանը, սակայն հաջորդ վայրկյանին նրան կրկին այցելեց անսահման վստահությունը նախախնամության հանդեպ: Ինքն անպատճառ կհասնի կրկեսին: Դա կասկածի ենթակա չէ, այլ ընդամենը ժամանակի հարց է: Պարզապես պետք է մի տեղ ջուր խմել ու մի քիչ հանգստանալ: Կարող էր նաև բարձրանալ մի որևէ ծառի վրա ու այնտեղ գիշերել, ինչպես բազմիցս արել էր նախկինում: Սակայն ջրի հարցը լուրջ էր: Պետք էր ջուր գտնել: Գիտեր, որ ջրազրկվող օրգանիզմը որևէ բանի ընդունակ չէ:
Այդ վայրկյանին ծակոց զգաց ձախ թիակի տակ ու մի բիրտ ձայն լսեց հետևից.
– Կա՛նգ առ: Դատարկի՛ր գրպաններդ կամ էլ հրաժեշտ տուր փուչ կյանքիդ:
Ճամփորդը մեկեն հասկացավ գլխին եկածը` ավազակի էր հանդիպել: Սակայն դա առաջին անգամը չէր, ուստի գիտեր ինչպես պահի իրեն այդ իրավիճակում: Մի վայրկյան միայն ափսոսաց, որ ձեռնափայտը թողել էր աղբյուրի մոտ, որ ավելի արագ քայլի, սակայն անմիջապես էլ վանեց իրենից ավազակին ուժով հակառակվելու միտքը: Դա խորթ էր իր բնույթին: Պարզապես հանգիստ կանգ առավ, ուսից ցած սահեցրեց պարկը, որը թեթև թմփոցով ընկավ ճանապարհի փոշու մեջ:
Ավազակը դաշույնի ծայրով բարձրացրեց ուսապարկը, բացեց բերանի կապը ու շուռ տվեց բերանքսնիվայր: Պարկի միջից միայն մի կտոր չորացած հաց ընկավ: Ուրիշ ոչինչ: Կատաղած մի կողմ նետելով պարկը ու հայհոյելով` ավազակն ազատ ձեռքով սկսեց իր զոհի հագուստը տնտղել: Շուտով հասկացավ, որ դրա տակ էլ ազդրաշորից զատ բան չկա: Հագուստն ինքն էլ արդեն ցնցոտի էր դարձել՝ մեկը մյուսի վրա տասնյակ կարկատաններով:
Հիասթափության մի հառաչանք դուրս թռավ ավազակի բերանից.
– Մի՞թե իրոք ոչինչ չունես, թե՞ այնպես ես թաքցրել, որ չգտնեմ: Խոստովանի՛ր, թե չէ կտոր-կտոր կանեմ:
Ճամփորդը զգուշորեն շրջվեց դեպի իր ահաբեկիչն ու հանգիստ ասաց.
– Իզուր ես բորբոքվում, բարի մարդ: Իմ ողջ ունեցվածքը հենց սա է:
Ավազակը կասկածանքով նայեց նրա աչքերին:
– Ինչու՞ ես ինձ բարի մարդ անվանում: Մի՞թե չգիտես, թե ով եմ:
– Իհարկե գիտեմ: Դու մեծ ճանապարհի ավազակներից ես:
– Եվ ընդսմին ինձ բարի մա՞րդ ես անվանում:
– Այո, իհարկե:
– Բայց ինչու՞: Չլինի՞, թե ինձ հեգնում ես: Կամ էլ ցանկանում ես խղջմտա՞նք արթնացնել մեջս: Տե՛ս ձեռքիս դաշույնը…
– Հանգստացիր, խնդրում եմ: Լավ գիտեմ, որ կարող ես հենց հիմա երկաթի այդ սուր կտորը սիրտս մխրճել, սակայն դրանից դու չար չես դառնա: Դու բարի մարդ ես:
– Կամ դու խելքդ հետ ես տվել, կամ էլ ես ոչինչ չեմ հասկանում:
– Հիմա կհասկանաս: Ի՞նչ ես կարծում՝ աղվեսը բարի՞ կենդանի է, թե՞ չար:
– Տարօրինակ հարց է: Դե, նա աղվես է՝ սիրունիկ պոչով: Երբեմն հավ է թռցնում-ուտում:
– Ուրեմն՝ չա՞ր է:
– Դե ո՜չ: Ախր դա ընդամենը աղվես է:
– Իսկ գա՞յլը:
– Այ գայլը… Թեև գայլն էլ գայլ է… Իր գործն է անում:
– Այ տեսնու՞մ ես: Եվ անիմաստ է նրանց բարի կամ չար որակելը: Իսկ դու էլ ավազակ ես ու քո գործն ես անում: Եվ ես սխալ չեմ, որ քեզ բարի մարդ եմ կոչում: Դու անգամ չգիտեիր դրա մասին, իսկ հիմա ես, այսինքն՝ քո չկայացած զոհը, բացեցի քո աչքերը:
– Բայց ես կարող էի քեզ սպանել կամ կողոպտել…
– Իհարկե կարող էիր, բայց ես քո առաջ գայթակղություն չդրեցի:
– Իսկ եթե ուրիշի հանդիպեի՞…
– Բայց դու ի՛նձ հանդիպեցիր և ոչ թե ուրիշի: Պատահական բաներ չեն լինում: Հիմա քո հայելին ես եմ, ուստի դու քեզ այդպես ես տեսնում: Ուրիշ հայելու մեջ դու քեզ այլ կերպ կտեսնեիր:
Ավազակը՝ բերանը բաց ու թևաթափ եղած, անքթիթ նայում էր զրուցակցի աչքերին: Վերջինս որոշեց խոսակցության նյութն առավել առակայական դարձնել, որ ավազակին պարզ լինի.
– Շատ մա՞րդ ես սպանել: Հաճա՞խ է դա պատահել:
– Ոչ մի անգամ, – կմկմաց ավազակը, – երդվում եմ…
– Պետք չէ երդվել: Ես հավատում եմ քեզ:
Լռություն տիրեց: Աղջամուղջի մեջ մարում էին ցերեկային լուսատուի վերջին շողերը: Գիշերվա մուժը գուժում էր իր գալուստը: Ստվերները ձուլվում էին օդի մեջ:
Շուրջբոլորը նայելով՝ օտարականը դիմեց ավազակին.
– Մենք հետաքրքիր զրույցով տարվեցինք ու չնկատեցինք գիշերվա գալուստը: Ասա խնդրում եմ՝ որտե՞ղ կարելի է գիշերը լուսացնել: Ես շատ հոգնած եմ, իսկ լույսը բացվելուն պես կրկին պիտի ճամփա ելնեմ: Հույս ունեմ՝ դու այլևս չես ցանկանում ինձ սպանել կամ թալանել…
Ավազակը կարծես ուշքի եկավ հիպնոսից ու իրար անցավ: Աճապարանքով գետնից բարձրացրեց օտարականի ուսապարկը, թաքցրեց դաշույնը թիկնոցի տակ ու ասաց.
– Լսիր՝ արի գնանք իմ կացարանը: Ես ունևոր չեմ, բայց ունեցածս էլ հաճույքով կկիսեմ քեզ հետ: Խնդրում եմ՝ մի մերժիր ինձ: Թեև ես ավազակ եմ ու ապրուստի այլ միջոց չգիտեմ, բայց ինձ համար մեծագույն պատիվ կլինի քեզ հյուրընկալելը: Դու առաջին և, ո՞վ գիտե, միգուցե նաև վերջին արարածն ես, որն ինձ «բարի մարդ» անվանեց: Նույնիսկ կինս դա չի ասում ինձ… Նա շատ կուրախանա, զավակներս էլ…
Օտարականը տվեց իր համաձայնությունը, ու նրանք արդեն մթության միջով քայլեցին դեպի ավազակի տնակը, որը մեծ ճանապարհից երեսուն րոպե էր հեռու:
Համեստ ընթրիքից հետո (այդ օրն ավար չէր եղել) տանտիկինն ու երեխաները կողքի սենյակն անցան քնելու, իսկ տանտերն ու իր հյուրը թիկն տվեցին ծղոտով լցված բարձերին ու ճրագի վախվորած լույսի տակ զրույցի անցան:
– Իսկ դու ու՞ր ես գնում, – առաջին անգամ սիրտ արեց հարցնել ավազակը:
– Դեպի արևելք: Ես գնում եմ կրկեսի հետևից: Իսկ դու նրանց չե՞ս տեսել երեկ կամ այսօր:
Ավազակը մտածմունքի մեջ ընկավ: Նա չգիտեր, թե ինչ է կրկեսը, բայց ամաչեց հարցնել: Սակայն ի վերջո հյուրին օգտակար լինելու ցանկությունը հաղթեց, ու նա հետաքրքրվեց.
– Իսկ ի՞նչ է կրկեսը: Ես երբեք չեմ տեսել…
Օտարականն այդ հարցը հազար անգամ էր լսել ու հազար անգամ էլ պատասխանել, բայց հիմա մի պահ մտածմունքի մեջ ընկավ: Կարծես մտածում էր, թե այս մարդուն ինչպես դա ներկայացնի: Մի քանի վայրկյան խորհելուց հետո ասաց.
– Դա մարդիկ են, որոնք զույգ ձի լծած կառքով քաղաքից քաղաք են անցնում: Նրանց հագին խայտաբղետ շորեր են ու գլխարկներ: Նրանց գործը մարդկանց զվարճացնելն է, իսկ մարդիկ էլ վճարում են նրանց՝ ով որքան կարող է:
– Ի՜նչ հետաքրքիր է, – զարմացավ ավազակը: – Պարզվում է՝ կարելի է ապրուստ վաստակել մարդկանց զվարճացնելով: Իսկ ինձ թվում էր, թե միայն վախն ու սպառնալիքը կարող են մարդկանց ստիպել ձեռքները գրպանները տանել: Ի՜նչ զարմանալի բաներ կան այս աշխարհում… Դու երևի շատ հետաքրքիր բաներ ես տեսել քո օրերում:
– Շա՜տ… Գրեթե ամեն ինչ: Բացառությամբ կրկեսի, իհարկե, բայց դա ժամանակի հարց է:
– Եվ կյանքի հսկայական փորձ ես ձեռք բերել:
– Թերևս… Բայց պարտադիր չէ ճամփորդել կյանքի փորձ ձեռք բերելու համար:
– Դու երջանիկ ես… Իսկ ես համարյա ոչինչ չեմ տեսել:
– Համենայն դեպս ինչ-որ բաներ տեսել ես: Պատմիր ինձ, թե ինչ ես տեսել:
– Տեսել եմ ծնողներիս, զավակներիս ու կնոջս: Տեսել եմ այս անտառն ու դաշտը: Տեսել եմ մեծ ճանապարհն ու նրանով անցնող մարդկանց: Տեսել եմ զինվորների ու իմ դաշույնը: Տեսել եմ շներ ու մարդկանց, մարդկանց, մարդկանց… Շատ մարդիկ եմ տեսել:
– Իսկ նրանց աչքերին երբևէ նայե՞լ ես:
– Հմ… Դե ոչ, իհարկե, ինչպես կարող եմ նայել հեռվում անցնող մարդկանց աչքերին: Միայն ընտանիքիս անդամների աչքերին եմ նայել ու քո:
– Իսկ մյուս զոհերի՞դ:
Ավազակն իջեցրեց հայացքը.
– Ոչ, երբեք… Ես… ամաչում եմ նրանց աչքերին նայել ու նաև վախենում եմ, որ նրանք կհիշեն ինձ:
– Հասկանում եմ… Մինչդեռ, եթե նայեիր նրանց աչքերին, ապա նրանց տեսած պատկերները կտեսնեիր: Դա նույնն է, թե ինքդ թափառես ու աչքերովդ պատկերներ որսաս ու պահես քո մեջ:
– Ուրեմն՝ դու էլ պիտի որ կրկեսը տեսած լինես ուրիշների աչքերում: Էլ ինչու՞ ես փնտրում այն:
– Չասացի, թե փնտրում եմ: Ասացի՝ գնում եմ նրա հետևից, որ հասնեմ: Ինձ պետք չէ նրանց տեսնել: Ես ուզում եմ ապրել նրանց հետ: Դա ինձ պետք է: Իսկ դու տեսել ես այն, ինչ քեզ է պետք: Տեսել ես մեծ ճանապարհը՝ ինձ դարանակալելու համար: Տեսել ես արահետները՝ աննկատ ճողոպրելու համար: Տեսել ես աղբյուրը՝ ջուր խմելու ու զովանալու համար: Մարդը տեսնում է այն, ինչ իրեն պետք է: Ոչ ավել, ոչ պակաս: Ավելին աղբ է՝ մարդու համար անպետք մի բան, որ ի վերջո դեն է նետվում: Պարզապես մեկի համար ձվի կճեպն է աղբ, իսկ մյուսի համար՝ ոսկին:
– Ոսկի՞ն… Դու կատակու՞մ ես: Ինչպե՞ս կարող է ոսկին աղբ լինել:
– Շատ պարզ: Ի՞նչ ես կարծում, եթե աշխարհում քարերի փոխարեն ոսկի լիներ, նա գին կունենա՞ր:
– Երևի թե ոչ…
– Այո, ոչ ավել, քան քարը, որից տուն է պատրաստվում: Ընդ որում՝ քարից ավելի լավ տուն է ստացվում, քան, երևի, ոսկուց:
– Թերևս` այո:
– Հաստատ: Ինձ համար էլ ոսկին այդպիսի մի բան է: Նա ինձ պետք չէ:
– Իսկ ինչպե՞ս ես օրվա հացդ հայթայթում, եթե ոսկի չունես:
– Մարդիկ են ինձ տալիս:
– Ինչպե՞ս:
– Ինչու՞ ես զարմանում: Չէ՞ որ դու ինքդ ինձ տվեցիր քո հացից:
– Ճիշտ որ…
Կրկին լռություն տիրեց: Առաջինը խոսեց տանտերը:
– Գիտե՞ս, ես էլ կուզեի տեսնել կրկեսը:
– Անպայման կտեսնես, եթե շատ ես ուզում:
– Բայց դա ե՞րբ կլինի:
– Այն օրը, երբ որ քեզ պետք լինի: Ամեն ինչ իր ժամանակն ունի:
Ժամն արդեն ուշ էր: Օտարականի աչքերը նստած տեղը փակվեցին, ու նա խոր քուն մտավ: Տանտերը նրան պառկեցրեց, ծածկեց հնամենի կարպետի կտորով ու ինքը նստեց կողքին՝ կարծես քունը հսկելու համար: Հետո նրա դեմքին թեթև ժպիտ հայտնվեց: Մոմի պատրույգը վերջին անգամ թրթռաց ու հանգավ՝ ամեն ինչ թաղելով համատարած մթության ու երազների մեջ: Միայն երդիկից դուրս շողում էին միլիոնավոր աստղերը:
* * *
Արևն արդեն համարյա անցել էր սարերի ետևը, բայց քաղաքի փողոցներն ու տները տակավին լուսավորված էին երկնակամարից անդրադարձող ոսկեգույն ճաճանչներով: Եվ չնայած այդ կողմերում վաղեմի սովորույթ կար լույսերը վառել նախքան մութն ընկնելը՝ լապտերավառները բնավ չէին շտապում անցնել իրենց պարտականությունների կատարմանը, քանի որ նրանք, ինչպես և քաղաքի մյուս բոլոր բնակիչները, դեռևս այդ օրվա մեծ տոնախմբության տրամադրության մեջ էին:
Նույն քաղաքն էր: Ոչինչ չէր փոխվել: Նույնն էին մեկ-երկու հարկանի տները, իշխանանիստ միջնաբերդը, թափառական շները, կատուներն ու առնետները: Անգամ քաղաքի փոշին, թվում է, չէր մաքրվել վերջին տարիներին: Մինչդեռ մի ամբողջ սերնդի կյանք էր գլորվել: Նախկին զինվորների ու պահակների, առևտրականների ու պոռնիկների, դատավորների ու արհեստավորների, տնտեսուհիների ու անգամ իշխանի փոխարեն հիմա նրանց ուստրերն ու դուստրերն էին ստանձնել կյանքի հերթափոխը:
Տոնական համընդհանուր ու զվարթ տրամադրությունն էր թևածում ամենուր: Այնպիսի տպավորություն էր, թե օդի հյուլեները կայծկլտում են ու կրկնում արդեն համարյա երկու ժամ առաջ մարած երաժշտության հնչյունները: Քաղաքապետը սիրալիրորեն թույլատրել էր, որ կրկեսն այդ գիշերը քաղաքում մնա: Նրա մեջ դեռ արթուն էին մանուկ տարիներին ստացած տպավորությունները, ուստի շատ ուրախ էր, որ իր զավակներն էլ ականատես եղան դրան: Հիմա էլ նրա փոքրիկ աղջնակը խնդրել էր, ու հայրը չէր կարողացել ընդդիմանալ նրա թախանձանքին:
Ու այդ պահին, երբ լարախաղացները, երաժիշտներն ու ծաղրածուներն իրենց ունեցած-չունեցածն էին ժողովում կառքի մեջ, որ վերջապես ընթրեն ու հանգստանան, ահարկու պարսպի արևմտյան դռներով մի մարդ մտավ քաղաք: Կլիներ հիսուն-հիսունհինգ տարեկան, բայց քայլքն առույգ էր ու վստահ: Մազերը երկար էին ու ալեխառն: Ձեռքին ճամփորդական գավազան էր, իսկ ուսին՝ մի մաշված պարկ: Հագին էլ մինչև ծնկները հասնող վուշից մի զգեստ էր՝ դարձյալ տասնյակ տեղերից կարկատված, բայց մաքուր: Մարդը անշտապ քայլերով, հայացքն ՝ առաջ, անցավ դարպասից ներս ու քայլեց կենտրոն տանող փողոցով: Պահակախմբի մոտով անցնելիս կանգ առավ ու, դիմելով նրանց պետին, հարցրեց.
– Խաղաղություն ձեզ, բարի մարդիկ: Կրկեսը դեռ քաղաքու՞մ է:
Զինվորները զարմացած նրան նայեցին, իսկ պետը ժպտաց ու ասաց.
– Ես քեզ հիշում եմ: Շա՜տ տարիներ առաջ դու դարձյալ մեր քաղաքն էիր եկել ու դարձյալ կրկեսն էիր փնտրում: Ես այդ ժամանակ հասարակ շարքային էի, իսկ հիմա, տես, պահակախմբի պետն եմ: Դու մի քիչ ծերացել ես, իհարկե, բայց ես քեզ ճանաչեցի: Քո բախտն այս անգամ բերել է: Կրկեսը քաղաքում է ու այս գիշերն այստեղ է անցկացնելու: Այնպես որ՝ հաստատ կտեսնես նրանց:
Օտարականը ուշադիր լսեց նրան և ուրախաությամբ ժպտաց.
– Շնորհակալ եմ քեզնից, բարի մարդ, ավետիսի համար: Իսկ ու՞ր են հիմա:
– Գիտե՞ս հրապարակի տեղը: Այստեղից հեռու չէ: Կուզե՞ս զինվորներիցս մեկն ուղեկցի քեզ:
– Ոչ, շնորհակալ եմ: Ես հիշում եմ հրապարակի տեղը ու, վստահ եմ, փակ աչքերով էլ կգտնեմ այն: Բացի այդ, ի՞նչ կմտածեն այդ մարդիկ, երբ ինձ զինվորի ուղեկցությամբ տեսնեն: Ես հո ավազակ չե՞մ:
– Այո… Դու ճիշտ ես: Կարո՞ղ եմ քեզ մի հարց տալ, օտարական:
– Իհարկե կարող ես:
– Դու, փաստորեն, կտրել-անցել ես ողջ աշխարհը՝ արևմուտքից՝ արևելք: Քսանհինգ տարի է անցել: Մի՞թե ավելի լավ չէր լինի, եթե դու պարզապես մնայիր այս կամ էլ մեկ ուրիշ քաղաքում, ու կրկեսն ինքն ի վերջո կգար-կհասներ քեզ: Նա կգտներ քեզ, և դուք կհանդիպեիք: Էլ ինչի՞դ են քսանհինգ տարվա չարչարանքն ու դեգերումները:
Օտարականը ամենայն լրջությամբ պատասխանեց.
– Ոչ, դրանք նույն բանը չեն. թեև արտաքուստ նույն հետևանքին են բերում: Ես իմ կյանքն եմ ապրել, իսկ իմ կյանքի նպատակը կրկեսի ետևից գնալն ու այն գտնելն էր: Ես մազաչափ իսկ չեմ փոշմանել: Դրանք իմ կյանքի օրերն էին, ու ես տնօրինել եմ դրանք՝ ինչպես ճիշտ եմ համարել: Նպատակի հետևից միայն ոտքերով չի, որ գնում են, այլ սրտով ու հոգով, մտքով ու կամքով:
– Չգիտեմ, միգուցե… Ինչևէ, գնա-հասիր ընկերներիդ, քանի դեռ նրանք չեն քնել: Բարին ընդ քեզ, օտարական:
– Մնաք խաղաղությամբ:
Օտարականը շրջվեց ու նույն հաստատ քայլերով շարունակեց ճամփան: Երբ նա արդեն համարյա կորել էր տեսադաշտից, պահակախմբի պետը ոչ այն է զինվորներին, ոչ այն է՝ ինքն իրեն, ցածրաձայն ասաց.
– Այս մարդը կամ մեծ մարգարե է, կամ էլ՝ խենթ: Կամ, միգուցե, երկուսն էլ միաժամանակ…
* * *
Ծեր թմբկահարը տեղավորեց գործիքները կառքի ետնամասում ու թիկն տվեց կողափայտին, որ շունչը տեղը բերի, ու հայացքը հառեց երկնքին՝ ասես այնտեղից մի բան սպասելով: Տարիքն արդեն զգացնել էր տալիս: Չկային առաջվա ավյունն ու եռանդը: Հանկարծ մի բան զգալով՝ նա շուռ եկավ ու տեսավ, որ շուկայի հակադիր ծայրից, ուր արհեստավորների տաղավարներն էին, մի մարդ է մոտենում իրենց հանգրվանին: Արևն արդեն մայր էր մտնում ու մայր էր մտնում հենց այդ մարդու թիկունքից, ուստի լոկ նրա սև ուրվագիծն էր երևում, որը մոտենում էր ու մեծանում: Շուտով օտարականը հասավ թմբկահարին ու կանգ առավ նրա առջև: Ցած դրեց ձեռնափայտն ու ժպտաց՝ ցույց տալով սպիտակ ատամները: Ծերունին, ճանաչելով նրան, ինքն էլ ժպտաց ու փարվեց օտարականին: Եվ, քանի որ համարյա կես գլուխ ցածր էր նրանից, գլուխը օտարականի ուսին հենած, կիսաձայն շշնջաց.
– Վերջապե՜ս… Վերջապե՜ս դու հասար… Որքա՜ն եմ սպասել քեզ… Դա շա՜տ երկար տևեց, բայց դու հասար: Մենք ամենս սպասում էինք հույսով: Հայրս մինչև վերջին վայրկյանն ասում էր՝ նա կգա մի օր երեկոյան, երբ ծիծեռնակները շատ ցածր թռչելիս կլինեն: Եվ ահա՝ դու եկար… Իսկ ես քեզ հենց այսպիսին էլ պատկերացնում էի: Քանի՜ տարի տևեց…
– Ես շատ երկար էի գալիս: Ամբողջ աշխարհն անցա՝ հայացքս դեպի արևելք՝ ձեր հետևից:
– Այո… Ես դա գիտեմ… Բայց ի՞նչ ես զգում հիմա:
– Դժվար է բացատրել… Ես երջանիկ եմ:
– Ես էլ անչափ… Բայց դու հոգնած կլինես ճանապարհից… Արի գնանք հյուրատուն: Հաց կուտենք, կծանոթանաս մյուսների հետ, կհանգստանաս…
– Իհարկե, գնանք: Հիմա ես ձեզ հետ եմ այլևս: Հիմա մենք միասին ենք:
Նրանք քայլեցին դեպի հրապարակին հարակից փողոցը: Թմբկահարը շարունակեց խոսել.
– Նրանք միշտ խնդրում էին քո մասին պատմել: Իսկ ես, ամոթ է ասել, նույնիսկ քո անունը չգիտեմ:
– Դա ի՞նչ էական է… Բոլորն ինձ անվանում են Կրկեսի հետևից գնացող մարդ: Ես դեմ չեմ: Դա իմ էությունն է:
Թմբկահարը ժպտաց.
– Բայց հիմա դու հասել ես: Ուրեմն՝ պիտի փոխենք անունդ՝ Կրկեսին հասած մարդ: Ի՞նչ կասես:
– Կարելի է, բայց ավելի լավ է ՝ կրկեսի հետ գնացող մարդ:
Այս խոսքի վրա երկուսն էլ ուրախ ծիծաղեցին ու մտան հյուրատուն: Մութն արդեն ընկել էր: Հուլիսյան տաք երկնքից անձրևի հատուկենտ կաթիլներ էին ընկնում ցած:
* * *
Առավոտյան պարետատան շեփորահարն ազդարարեց նոր օրվա գալուստը: Զինվորները բացեցին քաղաքի դարպասները: Փողոցներում մարդիկ հայտնվեցին՝ ամեն մեկն իր գործին էր շտապում: Ծերունի թմբկահարն էլ կարգադրություններ էր անում կրկեսի մարդկանց՝ ճանապարհ ելնելու համար : Ամեն մեկը մի բան էր անում: Միայն երեկոյան իրենց միացած օտարականը, որ հիմա արդեն խմբի անդամ էր, չէր երևում: Ծերունին ծաղրածուներից մեկին ուղարկեց նրա մոտ:
– Գնա-արթնացրու նրան, զավակս: Ասա, որ շուտով ճամփա պիտի ընկնենք:
Մի քանի րոպեից ծաղրածուն վերադարձավ: Նա մենակ էր: Ծերունին հարցական նրան նայեց:
– Նա չի զարթնում, հայրիկ: Քնել է հավերժական քնով՝ բաց աչքերով ու դեմքին՝ ժպիտ ու հանդարտություն:
Ծերունին լուռ էր: Ճակատի ծալքերն ասես ավելի խորացան, իսկ սպիտակ մազերն ավելի ճերմակեցին: Նա նստեց, խոր հոգոց հանեց ու, ոչ մի տեղ չնայելով, ասաց.
– Թող քնի: Նա շատ հոգնած էր ու հանգստի կարիք ուներ: Ուրեմն՝ թող հանգստանա: Նա շատ է տառապել, բայց պատվով է անցել բոլոր փորձությունների միջով: Որևէ գայթակղություն չի տիրել նրան, ու ոչ մի սուտ չի փաղաքշել նրա հոգին ու միտքը: Թող քնի անհոգ քնով: Նա արժանի է դրան… Ես կխնդրեմ քաղաքապետին, որ բացառության կարգով թույլատրի հրկիզել նրա մարմինը: Իսկ աճյունափոշին կտանենք մեզ հետ՝ ուր էլ որ գնանք: Նա հասավ մեզ ու հավետ մեզ հետ էլ կմնա: Խաղաղություն քեզ, Կրկեսի հետևից գնացող…
20 մայիսի 2006 թ.