ՍԵՆ ՏՐՈՊԵԶ
(ՍԵՊՏԵՄԲԵՐ)

…And I ՜ause for a while by a country style and listen to the things they say.
Digging the gold in a hole in my hand, ho՜ing the good, take a look at the way things end.
And you’re leading me down to a ՜lace by the sea I hear your soft voice calling to me…

…Սեպտեմբերը խաղաղություն բերեց իմ հոգնած մարմնին ու հոգուն: Մի արևոտ առավոտ անսահման անդորրը համակեց ինձ` վերջ դնելով երկարատև հոգեկան դեգերումներիս: Ես գրասեղանի դարակից դուրս բերեցի խունացած զարդատուփը,  միջից հանեցի երկտակ ծալված թղթադրամները, դրանց ավելացրեցի դրամապանակիս պարունակությունը, փոշոտ գրադարակներից մեկում գտա անձնագիրս, հագա վուշե տաբատս, սպիտակ վերնաշապիկս, ձեռքս առա ճամփորդական բաճկոնս ու դուրս ելա ճռճռացող հատակով իմ բնակարանից: Վերջին անգամ նայեցի դաշնամուրի վերևում կախված սևուսպիտակ լուսանկարին, տխրությամբ ժպտացի, ու, առանց դուռը կողպելու, դուրս ելա շքամուտքից:

Մայթը սկսել էր ծաղկել աշնան առաջին տերևներով: Հազիվ դեմք շոյող քամուց սոսափում էին տակավին կանաչ, բայց աստիճանաբար դեղնող կեչիներն ու լորենիները: Ես սիրում եմ այս ծառերը, ու նրանք ընդմիշտ կմնան իմ սրտում: Կհիշեմ նրանց ու ինձ երջանիկ կզգամ: Մի՞թե երջանկություն չէ սիրել ծառերը ու սիրվել նրանցից:

Նույնիսկ օդանավակայանի սառը շենքը ակամայից վարակվել էր սեպտեմբերյան արևի անչար ցոլքերով: Մտա ավիատոմսերի գրասենյակ ու նստեցի ասես ամսագրից պոկված-ելած հմայիչ օրիորդի առջև:

– Կարո՞ղ եմ Ձեզնից Փարիզի տոմսակ գնել:

– Իհարկե, պարոն: Ե՞րբ եք մտադիր ճամփորդել: – Օրիորդը ևս աշնան համատարած բարությամբ էր շնչում:

– Իսկ ե՞րբ է մոտակա թռիչքը:

Օրիորդն ինչ-որ բան կտկտացրեց համակարգչի ստեղնաշարին ու պատասխանեց.

– Ուղիղ երկու ժամից:

– Հրաշալի՛ է: Մեկ տոմս, խնդրում եմ:

– Իսկ վերադարձը՞, – կարծես ամաչելով հարցրեց օրիորդը:

– Առանց վերադարձի, – վստահ ձայնով ասացի ես ու նրան մեկնեցի իմ անձնագիրն ու ամբողջ դրամական խնայողությունս:

Օրիորդն աչքի վարժ շարժումով հաշվեց իմ մեկնած գումարը ու կրկին դիմեց ինձ.

– Իսկ ո՞ր կարգով եք նախընտրում ճամփորդել` սովորակա՞ն, թե՞ առաջին: Ձեր գումարը կբավականացնի ցանկացած կարգի:

Ես մի անկթարթ կարկամեցի. իհարկե, կարելի է թռչել առանց ավելորդ թմբկահարության ու Փարիզ հասնելով մի փոքրիկ տնտեսած գումար ունենալ ծոցագրպանում: Բայց ոչ, այսօր իմ հոգու տոնն է, և չի կարելի այդքան երկար սպասված ավետիսն արատավորել անհարկի պահեցողությամբ:

– Ամենաբարձր կարգի, այլապես Դուք կմտածեք, որ ես ժլատի մեկն եմ:

Օրիորդը ժպտաց, ու նրա բերանի անկյուններում փոսիկներ հայտնվեցին:

– Ես երբեք այդպես չեմ մտածի: Այսօր Ձեր ծննդյան օ՞րն է:

– Կարելի է և այդպես ասել: Թերևս այո՛, այսօր իմ ծննդյան օրն է: Չէի՞ք ցանկանա ինձ մի փոքրիկ նվեր մատուցել և ինձ հետ միասին Փարիզ թռչել: Ես կստանձնեմ Ձեր թարգմանի համեստ դերը և փարիզյան անզուգական սուրճ կհյուրասիրեմ: Չէ՞ որ Դուք, եթե չեմ սխալվում, ավիաընկերության հաշվին անվճար ճամփորդելու նախանձելի իրավունք ունեք:

Օրիորդը միանգամից չպատասխանեց: Նայեց աչքերիս, փորձելով հասկանալ` կատակու՞մ եմ, թե՞ պարզապես խաղում իր հոգու հետ, ապա, հասկանալով, որ ո՛չ առաջինն է և ո՛չ էլ երկրորդը, իջեցրեց աչքերը: Ինձ մի պահ թվաց, թե սեպտեմբերյան հրաշագործ արևը ջերմացրել է նրա սիրտը ու անհետ գոլորշացրել կյանքում այդքան ավելորդ կեղծ համեստությունը, սակայն հաջորդ պահին նա նորից նայեց ինձ ու ցածրաձայն շշնջաց.

– Իսկ միգուցե՞ ինձ նախ մե՛ր քաղաքում կհրավիրեիք սուրճ խմելու:

– Ավա՜ղ, սիրելիս, ես խմել եմ այս քաղաքում ինձ հասանելիք ամբողջ սուրճը, և իմ հաջորդ գավաթը միայն Փարիզում է ինձ սպասում: Եվ, Ձեր պատասխա՞նը…

Նա մի քանի վայրկյան լռեց, նայեց ինչ-որ անորոշ տեղ, կարծես տխուր մի բան հիշեց ու մրմնջաց.

– Ո՛չ այս անգամ, պարոն: Բայց մի ուրիշ անգամ սիրով կընդունեմ Ձեր հրավերը: Ո՞վ գիտե, միգուցե մի օր դեռ հանդիպենք իրար այս կամ էլ մի ուրիշ քաղաքում: Դուք անչափ սիրալիր եք, բայց ես չեմ կարող ընդունել Ձեր առաջարկը… Հաջորդ անգամ…

– Դե ի՞նչ, կամքը Ձերն է: Իսկ ես թռչում եմ Փարի՜զ: Բայց ես կխմեմ Ձեր և Ձեր աչքերի կենացը մի շիշ ֆրանսիական գինով Սենայի ափին պատսպարված մի ինչ-որ քարե նստարանի վրա: Ի՞նչ է Ձեր անունը:

– Օ՜, ոչ, առանց անունի… Չէ՞ որ Ձեր հիշողության մեջ իմ անունը չէ, որ մնալու է, այլ` աչքերս: Խնդրում եմ, մի՛ հարցրեք իմ անունը:

– Շատ լավ: Թերևս, Դուք ճիշտ եք: Ես կհիշեմ Ձեզ սրտատրոփ ու կրկին ու կրկին ինձ երջանիկ կզգամ: Լա՞վ:

Օրիորդը ժպտաց ու շիկնեց: Նա ինձ մեկնեց տոմսակն ու դրամիս մնացորդը:

– Բարի թռիչք, Փոքրիկ Իշխան:

– Մնաս բարով, իմ Կարմիր Վարդ, – կանգնելով ասացի ես, ապա կռացա դեպի նա ու շշնջացի ականջին. «Ես սիրահարվեցի քեզ ու քո աչքերին»:

Նրա վարդահոտ օծանելիքն իմ վերջին հուշն էր քաղաքից: Առանց ետ նայելու ես անցա-մտա օդանավ, ընկղմվեցի առաջին կարգի հսկա բազկաթոռի մեջ ու փակեցի աչքերս: Կոպերիս տակից ժպտում էր սեպտեմբերյան սիրախտիտ արևը:

*  *  *

Օդանավում ես երբեք չեմ քնում: Պարզապես փակում եմ աչքերս ու մտովի վայելում ամպերից վեր իմ ճախրանքը: Երևի ճիշտ էր օդանավակայանի աղջիկը, որ ինձ «Փոքրիկ Իշխան» անվանեց: Էքսյուպերիի հերոսն էլ, երևի, նույն զգացումներն ուներ մոլորակից մոլորակ ճամփորդելիս: Միայն մի տարբերությամբ. նա էլ գնում էր, որ հեռանա իր Վարդից ու պատկերացում իսկ չուներ, որ Երկիր մոլորակի վրա շա՜տ ուրիշ վարդեր կան, իսկ ես տանում էի իմ սրտում աշխարհի գրեթե բոլոր վարդերը և վստահ էի, որ ինչ-որ մի տեղ ինձ թախծոտ զույգ աչքերով մի անծանոթ վարդ է սպասում…

Ես ինձ հետ Փարիզ տարա իմ քաղաքի սեպտեմբերը: Առանց որևէ արկածի իջա օդանավից ու մեկ ժամ անց արդեն կանգնած էի Մադլենի տաճարի կողքին` զմայլվելով լյուդովիկոսների ժամանակները հիշող փարիզյան տանիքներով ու նրանց ետևում պատսպարված կապույտ-ճերմակ երկնակամարով: Մեկ րոպե անց նստած էի Փարիզի մայթերին հազարներով սփռված բացօդյա սրճարաններից մեկում:

– Մի գավաթ սուրճ, խնդրում եմ, – պատվիրեցի ակնթարթորեն ինձ մոտեցած մատուցողին: Մինչ նա կբերեր սուրճը, ես ձեռքս տարա տաբատիս գրպանը ու հանեցի ճմրթված տուփով ծխախոտը: Տուփի տակի կողմից կտկտացնելով` մի գլանակ դուրս քաշեցի, դրեցի բերանս, ապա վերցրեցի նախորդ հաճախորդից սեղանիկին մնացած լուցկու տուփը, բավականության խոր զգացումով մի լուցկի հանեցի տուփից ու չրթոցով կպցրեցի գլանակս:

Նախորդ հաճախորդն անկասկած ենթագիտակցորեն կռահել էր, որ իր հաջորդին լիակատար երջանկության համար հենց այս կիսաօգտագործված լուցկու տուփն է պետք գալու: Ես, իհարկե, կարող էի մատուցողից մի լուցկի խնդրել, բայց լրիվ այլ երջանկություն է համակում քեզ, երբ աշխարհն, ի դեմս անծանոթ հաճախորդի, ինքն է ընդառաջ գալիս քո սեպտեմբերյան հոգեթով տրամադրությանը:

– Ձեր սուրճը, պարոն, – մատուցողն էր:

Ես ագահությամբ ներքաշեցի ծխախոտի ծուխը, մի կում արեցի տաք ու համեղ սուրճից ու թոքերիս սպիտակ ամպը խառնեցի Փարիզի բազմաբույր օդին:

Հրաշք և երջանկություն է մի քանի ժամում աշխարհի մի ծայրից հայտնվել մյուսում, այսպես տիրաբար նստել սեպտեմբերյան արևով ջերմացող բացօդյա սրճարանում ու անշտապ զննել մեծ քաղաքի խայտաբղետ անցորդներին: Իհարկե, մտովի էլ կարելի է թափառել, բայց այս խաբուսիկ կրքով մարմնական անմեղ ցանկությանը հագուրդ տալը կրկնակի հաճույք է: Քո ֆիզիկական ծանրությամբ փռվել Մադլենի տաճարի կողքին ծվարած սրճարանի հյուսաթոռին, վայելել ծխախոտն ու սուրճը ու աչքով տալ հարևան սեղանիկի մոտ նստած անծանոթ գեղեցկուհուն` ենթագիտակցորեն հիշելով հիմա արդեն հեռավոր օդանավակայանում տխրող մի զույգ աչքերը… Նրա վարդաբույր մաշկը դեռ իմ շնչառության մեջ է` խառնված Փարիզի` տակավին կանաչ կեչիների ու խորոված շագանակների հոտին: Ես կխմեմ նրա կենացը: Նա արժանի է դրան: Հիմա նա տոմսակ է լրացնում հերթական ճամփորդի համար, կամ էլ, վերջապես վերադարձել է տուն ու, տաք ցնցուղի տակ կանգնած, հիշում է հանկարծ հայտնված ու նույնքան հանկարծ էլ անհետացած Փոքրիկ Իշխանին…

Ես կրկին ներքաշեցի ծխախոտից ու անթաքույց հրճվանքով նկատեցի, որ գլանակը դեռ չի սպառվել: Եվ դեռ սուրճ կա գավաթում: Եվ սեպտեմբերյան արևը դեռ ջերմ է ու վստահ: Եվ դեռ լսվում է կեչիներից թափվող տերևների դեղնած սոսափյունը մայթին խաղացող քամուց: Եվ հարևան սեղանիկի մոտ իր ընկերուհու հետ շաղակրատող դեռահաս գեղեցկուհու փախչող հայացքը ու նրա բիբերում արտացոլվող ամպերը: Եվ ինչ-որ տեղից ականջ շոյող ակորդեոնի հնչյունները, որ շանսոնի նոտաներով պատմում են Փոքրիկ Իշխանի ու նրա Վարդի մասին… Հանուն այս ամենի կարելի է ապրել:

*  *  *

Սենայի ջրերի մեջ արտացոլվել են սպիտակ-կապույտ երկինքն ու օդանավի ճերմակ հետագիծը: (Ո՞վ գիտե` մի Փոքրիկ Իշխան էլ այդ օդանավում է ըմբոշխնում իր համեստ ներկայությունը այս մեծ աշխարհում):

Ես գինու շիշը դրեցի նստարանին ու տեղավորվեցի ժլատ արևից հազիվ ջերմացած քարե սալի վրա: Ձեռքս տարա տաբատիս գրպանը ու դուրս բերեցի փոքրիկ փոքրիկ դանակս, ծխախոտի տուփն ու անծանոթից մնացած լուցկին: Ես վստահ էի, որ դա իմ լուցկին է` ճակատագրի կողմից ինձ բաժին հասած, ուստի որևէ մտատանջություն չունեցա սրճարանից այն հետս վերցնելու հարցում: Մի գլանակ կպցրեցի ու դանակիս խցանահանով, անշտապ վայելելով այդ սովորական գործողության ամեն մի պահը, բացեցի գինու շիշը: Լիքը լցրեցի բաժակս:

– Երիտասարդ, ինձ էլ գինի չէի՞ք հյուրասիրի, – կողքիս լսվեց անսպասելի մի ձայն:

Շրջվեցի դեպի ձայնը. դա մի ալեզարդ ծերունի էր, ճերմակ մորուսով ու խոր ընկած աչքերով: Նրա ճակատի ու այտերի կնճիռների մեջ սեպտեմբերյան արևն էին ու տարիների հուշը:

– Սիրով, հայրիկ, – պատասխանեցի ես, – իսկ բաժակ ունե՞ք:

– Ունեմ, տղաս, ունեմ: Ես բաժակս միշտ հետս եմ պահում` ինչպես հուշերս ու տարիներս:

Ծերունին վերարկուի գրպանից մի հին կավե գավաթ հանեց, որի պատերին ներսի կողմից ձուլվել-մնացել էին գինու վարդագույն բծերը, որ ասես գավաթի կնճիռները լինեին: Քանի՜-քանի՜ սրտաթով բաժակաճառեր է լսել այս գավաթը… Քանի՜-քանի՜ ուրախության ու վշտի ակամա ականատեսն են դառել այս խունացած բծերը… Սրբապատկերի պես որքա՜ն իմաստություն ու խոստովանանք են ամփոփում այս գինոտ կնճիռները…

– Իսկ ինչի՞ մասին ենք խմելու, տղաս, – երևակայությանս թելը կտրեց ծերունին:

– Մի զույգ հեռավո՜ր աչքերի, եթե դեմ չեք:

– Սիրով: Ինչու՞ պիտի դեմ լինեմ: Ձեր մտքերը կարծես իմը լինեն:

– Իրա՞վ, – հաճելիորեն զարմացա ես:

– Այո… Հիմա Դուք չեք հավատա (և ոչ ոք այլևս չի հավատա), բայց մի ժամանակ ես էլ ջահել եմ եղել: Ու հենց այսպիսի քնքուշ մի օր ես մի զույգ աչքեր տեսա հեռավոր մի երկրում: Ու կորցրեցի քունս, հետո` ջահելությունս, ու, անկասկած, ինքս ինձ էլ կկորցնեի այս գավաթի մեջ, եթե մի օր (կարծեմ սեպտեմբեր էր) երկինքներում կրկին չգտնեի այդ աչքերը: Նրանք կապույտ էին ու կանչում էին ինձ աշխարհի ողջ երջանկությամբ: Ու այդ պահին ես հասկացա, որ երբեք էլ կորցրած չեմ եղել այդ աչքերը, այլ միշտ պահել եմ իմ սրտում ու հուշերիս մեջ: Ու այսօր ես հարուստ ու երջանիկ եմ դրանով, քանզի իմն է ամենամաքուր բանն այս աշխարհում` մի զույգ կանչող աչքեր…

Ծերունին լռեց, գինու գավաթը մոտեցրեց սպիտակ մորուսով շրջապատված շուրթերին ու մի մեծ ումպով դատարկեց նրա պարունակությունը: Ես էլ իմ բաժակից մի մեծ կում արեցի: Բաժակակիցս երկար նայեց գետի ջրերին, ապա աչքերը բարձրացրեց դեպի երկինք, ինքն իրեն ժպտաց ու դիմեց ինձ.

– Երիտասարդ, ինձնից վիճակահանության մի տոմսակ չե՞ք գնի: Այսօր իմ և Ձեր օրն է: Իմ բախտն ինձ ժպտաց այսօր, ու ես մի գավաթ գինի ըմբոշխնեցի Սենայի ափին: Ո՞վ գիտե, միգուցե Ձեր բախտն էլ ժպտա: Գնե՛ք մի տոմսակ:

– Իմ բախտն ինձ այսօր շարունակ ժպտում է` սկսած այն պահից, երբ սեպտեմբերյան արևի առաջին ճառագայթն արթնացրեց ինձ իմ հեռավոր ննջարանում: Իհա՛րկե կգնեմ: Տվեք, խնդրում եմ:

Ծերունին բազմանշանակ գլխով արեց և վերարկուի ընդարձակ գրպանից մի գեղեցիկ գույնզգույն արկղիկ դուրս բերեց` լեցուն վիճակահանության տոմսակներով: Ես մեկնեցի ձեռքս, առանց ընտրելու վերցրեցի մեկը ու վճարեցի ծերունուն: Նա խուլ տնքոցով ոտքի ելավ, իր կնճռոտ ձեռքով սեղմեց ձեռքս, հրաժեշտ տվեց ու քայլեց դեպի մոտակա աստիճանավանդակը: Մի քանի քայլ անելով` նա հանկարծ շրջվեց ու կամաց շշնջաց.

– Չմոռանա՛ք աչքերը, չմոռանա՜ք…

Ես երկար նայեցի նրա ետևից, մինչև որ նա կորավ իմ տեսողությունից` ձուլվելով փարիզյան ամբոխի մեջ: Հետո կրկին լցրեցի բաժակս ու նայեցի Սենայի ջրերի մեջ բազմապատկված երկինքներին ու ամպերին: Ու խմեցի աչքերի կենացը, ու կրկին նրանց կենացը, ու նորից… Չէ՞ որ նրանք սպասում են ինձ: Չէ՞ որ նրանք այլևս իմ մեջ են…

*  *  *

Գիշերը ջերմ է ու անուշ: Երկինքը քուն է մտել: Քուն է մտել Փարիզը: Ես հարուստ եմ, աշխարհի ամենահարուստ մարդը, քանի որ իմ ներսում փայփայում եմ մի զույգ կանչող աչքեր: Եվ սեպտեմբերյան արևի նկուն ջերմությունն իր մեջ տակավին պատսպարող քարե այս նստարանը զգում է դա: Իսկ միգուցե ե՞ս եմ իմ սրտի ջերմությամբ վարակել նրան: Կամ էլ` գինին… Հիմա այդ աչքերն իմ ողջ հարստությունն են, քանի որ նյութեղեն ոչինչ չունեմ` միայն իմ տաք մարմինը, երկու-երեք գլանակ ու անծանոթից մնացած լուցկու մի քանի հատիկ: Ես ձեռքս տարա գրպանս: Սա ի՞նչ է: Ախ, հա՜, ծերունուց մնացած տոմսակը: Ես առանց շտապելու ձեռքիս մեջ շուռումուռ տվեցի գույնզգույն թղթիկը ու, վախենալով արատավորել գիշերվա անդորրը, զգուշորեն պատռեցի նրա եզրաշերտը: Բացեցի ու գիշերային լապտերի աղոտ լույսի տակ կարդացի շաղվող բառերը` «Երկշաբաթյա ուղևորություն Սեն Տրոպեզ: Ճամփորդական գործակալությունը հոգում է Ձեր բոլոր ծախսերը»:

Ես չզարմացա, քանզի ձեռաց հասկացա, որ դա ճակատագրի ընծան է ինձ: Ես կգնամ նրա նախանշած ուղիով: Այսօր նա՛ է իմ տերը: Իսկ տիրուհիս` մի զույգ աչքեր` վարդի բուրմունքով թաթախուն…

*  *  *

Ես դիտավորյալ հրաժարվեցի գործակալության տրամադրած օդանավի տոմսակից: Չէի ցանկանում միանգամից հայտնվել Սեն Տրոպեզում, այլ նախընտրեցի վայելել այդ ճամփորդության ամեն մի վայրկյանը: Հյուսիսային կայարանից գնացքը մեկնում էր ուղիղ կեսօրին: Ես կայարան եկա ոտքով, որպեսզի, ժամանակից շուտ տեղ հասնելով, ստիպված չլինեմ ունկնդրել կայարանի աճապարող բազմության հևքը, որ ասես բաբելոնյան աշտարակաշինության օրից մնացած լինի: Ես կառամատույցից ցատկեցի վագոնից ներս, ու մի քանի վայրկյան անց գնացքն անաղմուկ պոկվեց տեղից: Ճակատագիրը միշտ սիրալիր է քեզ, երբ տրվում ես նրան լիովին: Եվ, չգիտեմ ինչու, ինձ թվում է, որ դա հատկապես ճիշտ է սեպտեմբեր ամսին:

Գնացքի հյուրընկալ խցիկում ինձնից բացի կային երկու ժպտադեմ ուսանողուհիներ և բավականին բարետես, բայց անչափ քչախոս մի տղամարդ, որի ազգանունը, եթե հիշողությունս չի դավաճանում, Գաշե էր: Նա ընդամենը պարկեշտության սահմաններում մի քանի խոսք փոխանակեց մեզ հետ: Գնացքից իջավ մի փոքրիկ կայարանում, քանի որ Արլ պիտի հասներ: Իր ասելով` քաղաքի հիվանդանոցը կարգի բերելու համար, քանի որ որոշ ժամանակ անց մի կարևոր այցելու էր ընդունելու: Իսկ աղջիկները մեկնում էին Իտալիա` Ֆրանսիայում անցկացրած ամառային արձակուրդից հետո Ֆլորենցիայում ուսումը շարունակելու նպատակով: Մենք արտակարգ հաճելի ժամանակ անցկացրինք միասին` զավեշտական անցքեր վերհիշելով ուսանողական մեր տարիներից: Իմ պատմություններից մեկն աղջիկներին ծիծաղեցրեց արտասվելու աստիճան: Հետո մենք տեղափոխվեցինք վագոն-ռեստորան` մի-մի գավաթ ճամփորդական սուրճ ու ծխախոտ վայելելու համար: Այդ ամբողջ ընթացքում գնացքն ասես ճախրում էր դեպի Ֆրանսիայի հարավային ափը: Իրար ետևից հայտնվում, մի պահ անշարժանում, ապա անցնում-գնում էին գողտրիկ քաղաքները` Լիոն, Ավինյոն, Մարսել, Տուլոն, որ ասես մի հանճարեղ մանուկ ճարտարապետ կառուցած լիներ մանկական խորանարդիկներից… Ճիշտ և ճիշտ` Փոքրիկ Իշխանի այցելած մոլորակները: Եվ ժամանակ առ ժամանակ հանդիպող մարդիկ էլ կարծես նրա հերոսները լինեին` սլաքավարը, աստղագետը, աշխարհագրագետը, հարբեցողը, մյուսները…

Շուտով ներքին ռադիոն հայտարարեց, որ գնացքը մոտենում է Սեն Տրոպեզ կայարանին: Ես հրաժեշտ տվեցի ժպտադեմ ուսանողուհիներին, վերցրեցի բաճկոնս ու դուրս ելա խցիկից: Աղջիկներն ինձ հաճելի ժամանց մաղթեցին Սեն Տրոպեզում, իսկ ես` մի գեղեցիկ օր նրանց կրկին հանդիպելու հույս: Գնացքը կանգ առավ կառամատույցում: Ես ցած թռա վագոնից ու քայլերս ուղղեցի քաղաքի կողմը: Սեպտեմբերյան արևն արդեն թեքվում էր սարերի ետևը:

Ես հաճույքով անցա նեղլիկ փողոցներով` վայելելով սրճարաններից հասնող սուրճի ու կրուասանի բուրմունքը, մի անցորդից ճշտեցի հյուրանոցի հասցեն ու մի քանի րոպե անց արդեն իմ սենյակում էի: Պատուհանը բացվում էի ուղիղ ծովի վրա: Հյուրանոցի աշխատակցին հանձնելով շորերս ու պատվիրելով առավոտյան ստանալ լվացած ու արդուկած վիճակում` ես ցնցուղ ընդունեցի, պատուհանից դուրս նայելով` ըմբոշխնեցի վերջին գլանակս ու մտա թարմությունից սրսռացող անկողին: Երկօրյա ճամփորդական արկածներն ու նախորդ անքուն գիշերը հոգնեցրել էին մարմինս ու ծանրացրել միտքս, ուստի ես սիրով անձնատուր եղա վարդաբույր բարձի ու սավանի հիպնոսող շնչին: Մի քանի վայրկյան անց ես արդեն խոր քնի մեջ էի: Երազումս տեսնում էի մի զույգ աչքեր` թաքնված երկնագույն ծովն ու անամպ երկնքը միացնող գծի վրա…

*  *  *

Ես չեմ սիրում վաղ նախաճաշել: Անեծքի պես մի բան է` հրաժարվել վաղորդայնի պարգևած քաղցր քնից ու երազներից` հանուն ստամոքսի ձանձրալի պահանջի: Ուստի, առավոտյան չիջա նախաճաշելու` բավարարվելով մատուցողի բերած նարնջի հյութով ու սուրճով: Սակայն ծովը կանչում էր ինձ, ուստի շուտով հագնվեցի, դուրս ելա հյուրանոցից ու քայլեցի ուղիղ դեպի ծովափ, որքան որ դա թույլ էր տալիս քաղաքի ոլորապտույտ ճարտարապետությունը: Ինձ համար քաղաքը սկսում է ծովից, ուստի չշտապեցի պարզել, թե նա ինչ տեսք ունի հյուրանոցի ու կայարանի կողմից: Ժամը տասն ազդարարող ղողանջը միայն ինձ ստիպեց նկատել, որ քաղաքի ամենաբարձր շինությունը ժամացույցով աշտարակն է:

Ճանապարհին պատահած մի կրպակից ծխախոտ գնեցի, նստեցի ակացիաների տակ պատսպարված նստարանին ու սկսեցի հորիզոնի գծի վրա փնտրել երազումս տեսած աչքերը: Քիչ ժամանակ անց հասկացա, որ աչքերն ամենուր են` ակացիաների բույրի մեջ, օդի հյուլեներում, ծովի ալյակների մեջ ու երկնքի անծիր անդաստաններում: Սեպտեմբերը խառնել էր աշխարհի կանոնիկ պատկերը ու դարձրել իմպրեսիոնիստ նկարչի ներկակալ, որից նորովի ծնունդ էր առնում նկարչի երևակայության ու մուսայի գինով վարակված մի բնանկար: Մի՞թե տաղտկալի չէր լինի այս ամենը տեսնել իր իրական ձևի մեջ: Տաղտկալի ու հրեշավոր: Ձանձրալի ու անօգուտ: Ի՜նչ լավ է, որ Սեն Տրոպեզ կոչվող փոքրիկ մոլորակում աստղագետներ, որսորդներ ու աշխարհագրագետներ չեն ապրում, այլ` լապտերավառներ, վարդեր ու անհպատակ թագավորներ: Եվ ահա, մի այդպիսի հրաշագործ լապտերավառ լուսավորել է այս փոքրիկ քաղաքը սեպտեմբերյան անչար արևի լույսով: Պետք է այս առթիվ խմել նրա կենացը: Հետաքրքիր է` ի՞նչ կասեր վիճակահանության տոմսակ վաճառող ծերունին, եթե այս պահին իմ կողքին հայտնվեր: Նա էլ, երևի, մի անգամ տեսել է մի լապտերավառի, որն այնուհետև մնացել է նրա հուշերում:

Ես ծխախոտի սպիտակ ծխով հագեցրի քաղաքի օդը, տափակ մի քարով ջրի վրա օղակներ արեցի: Հետո ավազների վրա մի ծովախեցի գտա: Դրեցի ականջիս ու երկա՜ր ունկնդրեցի ծովի ձայնը, որ իմ արյան շրջանառության արձագանքն էր: Հետո ծովախեցին վերադարձրի իր տեղը, որ չպղծեմ անծանոթ նկարչի ստեղծած բնապատկերը, ու քայլեցի քաղաքի կողմը` հատուկ անցնելով ծուռտիկ փողոցներով, որ երկարացնեմ ճանապարհս:

Քաղաքը սեպտեմբերին մի քիչ ծերացել էր, քանի որ չէին երևում երեխաներն ու ուսանողները: Չկային շտապողականություն և մեծ քաղաքներին բնորոշ անհարկի քաոսային իրարանցում: Սեն Տրոպեզի սիրտը րոպեում ուղիղ վաթսուն զարկ էր տալիս` ճիշտ և ճիշտ իմ սրտի պես: Քաղաքն ընդունել էր ինձ, և ես` նրան: Առաջիկա տասնչորս օրը մենք միասին ենք լինելու:

*  *  *

Ընթրիքի ժամին ճաշասրահում հավաքվել էին հյուրանոցի այցելուները: Մատուցողներն արագ ու վարժ շարժումներով թարմացնում էին օձի պես ձգված սեղանի պարունակությունը: Ինձնից բացի ճաշասրահում էին` մի ընտանիք` քառասունի մոտ ամուսիններ իրենց երկու մանկահասակ դստրիկների հետ, մի զույգ, որը, դատելով հայացքներից, Սեն Տրոպեզում իրենց մեղրամիսն էր անցկացնում, ավելի տարեց մի քանի զույգեր և սևազգեստ մի պարոն, որի տարիքն առաջին հայացքից հեշտ չէր որոշել: Ես սեղանից ընտրեցի իմ ախորժակին համապատասխան մի քանի ուտեստ և տեղավորվեցի պատուհանի մոտ, որտեղից հրաշալի տեսարան էր բացվում մայրամուտի ցոլքերով այրվող ծովածոցի վրա: Չէի հասցրել հացի առաջին պատառը կուլ տալ, երբ կողքիս հայտնվեց սևազգեստ անձնավորությունը` պնակը ձեռքին:

– Բարի ախորժակ, երիտասարդ: Թույլ կտա՞ք ընկերակցել Ձեզ:

Ես ոչ մի մտադրություն չունեի միայնակ ընթրելու, ուստի հրավիրեցի նրան նստել իմ սեղանիկի մոտ:

– Ֆատալ, դոկտոր Ֆատալ, – ներկայացավ անծանոթը: – Կարող եք ինձ պարզապես Ֆատալ անվանել:

Ես ևս ներկայացա, և մենք սկսեցին միասին ընթրել` ունկնդրելով ծովի մոտակա շնչառությունը:

– Առաջի՞ն անգամ եք Սեն Տրոպեզում, – հետաքրքրվեց Ֆատալը:

– Այո, հայտնվեցի այստեղ բախտի քմահաճությամբ, – պատասխանեցի ես ու մի-երկու բառով պատմեցի իմ վերջին երկու օրվա արկածները` չանդրադառնալով անձնական շարժառիթներիս ու ապրումներիս:

Ֆատալը մեծ զգուշությամբ վայելում էր տապակած ոստրեի ոսկեգույն կտորները` ժամանակ առ ժամանակ ըմպելով հարավի սպիտակ գինու գավաթից: Ընդսմին, նա ուշադիր լսում էր իմ պատմությունը` միշտ նայելով ուղիղ աչքերիս: Հիրավի, դժվար էր թե՛ առաջին, թե՛ նույնիսկ երկրորդ հայացքից հստակորեն որոշել Ֆատալի տարիքը` քառասունից վաթսունի սահմաններում: Ամեն մի տարիք կարող էր համապատասխանել նրան:

Նա կուլ տվեց հերթական ոստրեն ու դիմեց ինձ.

– Բայց մի՛ փորձեք ինձ համոզել, որ Դուք պարզապես ճակատագրի գերին եք դարձել: Սեն Տրոպեզը հրաշալի վայր է այս մոլորակի վրա, ուր ամեն ոք կարող է գտնել իր սրտի փնտրածը, քանի որ այստեղ են խտացել աշխարհի պատկերները:

– Թերևս Դուք ճիշտ եք, պարոն Ֆատալ: Պարզապես ես գնում եմ ճակատագրին ընդառաջ ու բնավ չեմ փոշմանում կատարվածի համար:

Ֆատալը ժպտաց.

– Դուք ջահել եք և կարող եք Ձեզ թույլ տալ փոքր ինչ ժամանակավրեպ լինել: Դա ես հասկանում եմ: Բայց քիչ է պարզապես չփոշմանելը, դուք պետք է հոգեպես ցնծաք, եթե Ձեզ հանձնել եք ճակատագրի ալիքին:

– Դե իհա՜րկե, – ոգևորվեցի ես, – ես հե՛նց այդ հոգեվիճակում եմ: Բայց Դուք, որ վստահաբար արդեն թևակոխել եք այդ խաբուսիկ տարիքը, կարո՞ղ եք ինձ ապացուցել, որ ճակատագիրն ինձ համար հենց ա՛յս քաղաքն էր նախասահմանել: Միգուցե այս ամենը պարզապես մի հաճելի մոլորությու՞ն է, փակուղի, որից դուրս գալու համար պետք է անցնել նույն ճանապարհը հակառակ ուղղությամբ: Անկեղծ ասած՝ ես դա չեմ սիրում:

Ես վստահ էի, որ Սեն Տրոպեզում իմ հայտնվելը ո՛չ մոլորություն է, և ո՛չ էլ ճակատագրի վրիպում, բայց ինձ շատ հետաքրքիր էր լսել Ֆատալի մեկնաբանությունը:

– Հասկանու՞մ եք, երիտասարդ, ճակատագիրը չափից դուրս լուրջ առաջնորդ է, որպեսզի վրիպումներ կամ նույնիսկ փոքրիկ, արտաքուստ աննշան, պատահականություններ թույլ տա իրեն: Եվ այն, որ Դուք հիմա ձախ ձեռքի մատներով Ձեր ճակատից հեռացրեցիք մազափունջը, ամենևին էլ պատահական չէր: Հավատացնում եմ Ձեզ` այդ անհեթեթ մանրուքն իսկ նախանշված էր Ձեր կյանքի պատմության էջերում:

– Ընդունում եմ, պարոն Ֆատալ, – ժպտացի ես` տեսնելով, որ ոչինչ չի վրիպում իմ զրուցակցի սուր հայացքից: – Բայց չե՞ք կարծում, որ ճակատագիրը, ի սկզբանե լիովին կանխանշելով մեր յուրաքանչյուր քայլը, իրականության մեջ մեզ նաև տատանումների, խաղի կամ, ինչպե՞ս ասեմ, փոքրիկ շեղումների հնարավորություն է պարգևում:

Ֆատալն ուշադիր լսեց ու հարցրեց.

– Դուք նկատի ունեք, որ բազու՞մ են նպատակին տանող արահետները: Այսինքն` նպատակին հասնելը կարող է տարբեր ճանապարհներո՞վ ընթանալ:

– Մոտավորապես: Չէ՞ որ առավոտյան ծովափին զբոսնելիս, երբ ես քար էի փնտրում ծովի մակերևույթին օղակներ անելու համար` իմ աչքին ընկան ջրից հղկված և համարյա միատեսակ երկու քար: ՉԷ՞ որ ես կարող էի ոչ թե հենց այն մեկը վերցնել, որը և վերցրեցի, այլ նրանից ընդամենը մի քանի մատնաչափ հեռու ընկած մյուսը, ու հիմա հենց այդ մյու՛ս քարն ընկած կլիներ ծովի հատակին և ոչ թե նրա զույգը:

– Թույլ տվեք չհամաձայնել Ձեզ, երիտասարդ: Մի՛ մոռացեք, որ այդ քարերն էլ (որքան էլ որ նրանք չնչին թվան տիեզերքի անցքերի մեջ) իրե՛նց ճակատագրերն ունեն: Առաջինին վիճակված էր հայտնվել ծովակի հատակին, իսկ մյուսին` մնալ ոսկեգույն ափի վրա:

– Եթե ընդունենք Ձեր ասածը, ապա կյանքը բավականին տաղտկալի կդառնա. ամեն ինչ նախասահմանված է, ուստի ի՞նչ իմաստ ունի դեգերել ու տառապել կամ հրճվել այդ դեգերումների մեջ: Ի՞նչ իմաստ ունի փնտրել մի զույգ աչքեր, եթե նախապես որոշված է, որ ես դրանք երբեք չեմ գտնելու կամ էլ գտնելու եմ այսինչ օրը, այսինչ տեղում, այսինչ ժամին: Բացատրե՛ք, խնդրում եմ, պարոն Ֆատալ:

– Սիրով, բայց Դուք ինքներդ արդեն պատասխանեցիք Ձեր հարցին. որպեսզի գտնեք Ձեր փնտրածը, պետք է, որ այդինչ օրը, այդինչ ժամին գտնվեք այդինչ տեղում: Ամեն ինչ շատ ավելի պարզ է, քան թվում է առաջին հայացքից: Ճակատագիրը մեզ խաղ է առաջարկում, որի կանոնները մենք ինքներս ենք սահմանում:

– Խա՞ղ, – զարմացա ես, – ուրեմն Դուք ընդունու՞մ եք, որ մենք, համենայն դեպս, խաղալու տեղ ունենք: Այդքա՜ն մեծ շռայլություն ճակատագրի կողմի՞ց:

– Իհարկե, ես կպատասխանեմ Ձեզ Ձե՛ր իսկ բառերով. սա խաղ է, որը որոշ ուսումնասիրողներ նաև «Կյանք» են անվանում: Այո՛, ամեն ինչ նախասահմանված է, բայց ի՜նչ լավ է, որ մենք չգիտենք, թե ինչ է նախասահմանված: Մեզ համար գաղտնիք է ապագան, և հենց դա՛ է, որ ջուր է լցնում մեր ապրումների ջրաղացին ու հոգու դեգերումներին: Եթե չլիներ խաղի պատճառած մոլեռանդությունը, ապա, հիրավի, ի՞նչ իմաստ կունենար մեր գոյը այս կապուտակ ծովակի ափին: – Ֆատալը ժպտալով ցույց տվեց ծովածոցի կողմը:

Նորալուսնի շողերի տակ նշմարվում էին ծովակի վրայով դեպի ափը սահող մանրիկ ալիքները: Օդը բուրում էր ակացիաներով ու վարդերով: Հյուրանոցի պատուհանի տակ աճող նոճիները թեթևակի սոսափում էին ծովից հասնող քամուց: Մի քանի վայրկյան զմայլվելով այս տեսարանով` ես կրկին շրջվեցի զրուցակցիս կողմը.

– Իսկ եթե օդանավակայանի աղջիկը համաձայնե՞ր ընկերակցել ինձ իմ ճամփորդության ընթացքում: Չէ՞ որ ամեն ինչ այլ ճանապարհով կընթանար: Եվ, միգուցե, ես հիմա ամենևին էլ Սեն Տրոպեզում չէի լինի, այլ, ասենք, Սեն Ռաֆայելում կամ էլ Մոնտե Կարլոյում…

Ի պատասխան` Ֆատալը ժպտաց` ցուցադրելով իր սպիտակ ու առողջ ատամնաշարը:

– Լավ, երիտասարդ: Ես ուզում եմ Ձեզ մի գաղտնիք բանալ: Արդեն երկար տարիներ է, որ ես զբաղվում եմ աստղագուշակությամբ…

«Ահա և Փոքրիկ Իշխանի աստղագետն էլ հայտնվեց», – հաճույքով մտածեցի ես:

-…Ամենևին ոչ մասնագիտությանս բերումով, այլ, ավելի շուտ, իբրև կիսասիրողական մի զբաղմունք: Գիտեք, տարիքն առնող միայնակ տղամարդը փորձում է ինչ-որ բանով լցնել իր անսահմանորեն ձգվող ժամանակը: Ինքս ինձ ժամանակավրեպ չզգալու համար սկսեցի զբաղվել աստղագուշակությամբ: Աստիճանաբար այդ անմեղ դասերը սկսեցին գրավել ինձ, հատկապես երբ համոզվեցի, թե ի՜նչ ճշտությամբ կարելի է գուշակել ապագա դեպքերը: Ես միշտ խուսափել եմ իբրև պատվեր ուրիշների ճակատագրերը լուսաբանելուց, քանի որ, ինչպես արդեն ասացի, երբեք մասնագիտական հակում չեմ զգացել իմ այս ընդունակության նկատմամբ, բայց չի՛ եղել մի դեպք, որ ճակատագիրը տուրք տա պատահականությանը: Դա միանշանակորեն բացառվում է:

– Եվ Դուք գուշակե՞լ էիք մեր այսօրվա հանդիպումն ու հետաքրքիր խոսակցությունը, – հազիվ նկատելի հեգնանքով հարցրեցի ես:

Ֆատալն ամնիջապես ընկալեց իմ հարցի ետին իմաստը: Եվ միամիտ բան կլիներ կարծել, թե նա չի նկատի: Բայց ես հենց դա՛ էի ակնկալում: Իմանալով նրա ընդունակությունների մասին` ես փորձում էի շարժել նրա հետաքրքրությունը ու դրդել ավելի առարկայական խոսակցության: Եվ նա, կարծես, ընկավ իմ հյուսած թակարդը:

Զրուցակիցս մի ումպ արեց իր ափերի մեջ ջերմացրած կոնյակից ու լրջորեն դիմեց ինձ.

– Լավ, ես պատրաստ եմ բացառություն անել իմ սկզբունքներում, քանի որ Ձեր մոտեցումը ճակատագրի խնդրին իրոք, որ արտակարգ հետաքրքիր է: Ուստի, ուզում եմ Ձեզ մի խաղ առաջարկել: Դուք ինձ հայտնում եք Ձեր ծննդյան ճշգրիտ տվյալները, ու ես մոտեցող գիշերվա ընթացքում կկազմեմ առաջիկա երկու շաբաթվա Ձեր աստղագիտական բախտագուշակը:

– Կարող եք բավարարվել տասներեք օրով: Ինձ այստեղ մնաց ուղիղ տասներեք օր: Կներեք, որ ընդհատեցի Ձեզ:

Ֆատալը կարծես չլսեց իմ ասածը ու նույն հնչերանգով շարունակեց.

– Ուղիղ տասնչորս օր անց մենք կրկին կհանդիպենք ու կտեսնենք, թե ճակատագիրը որքանո՞վ է Ձեզ երես տվել Սեն Տրոպեզում: Դե, ի՞նչ կասեք: Համաձա՞յն եք:

Մինչ Ֆատալին պատասխանելը ես անքթիթ նայեցի նրա աչքերին ու մի պահ մտորումների մեջ ընկա: Ես ինքս էի ձգտում սրան, թեև այս ամենը փոքր-ինչ տարօրինակ ենթատեքստ է ստանում: Բայց, ի վերջո, ի՞նչ ունեմ կորցնելու: Պարզապես Ֆատալի` խաղի անվան տակ թաքնված գործնական առաջարկին մի քիչ ռոմանտիզմ հաղորդելու միտումով, ես որոշեցի սրություն մտցնել իրադրության մեջ:

– Համաձայն եմ, – ասացի ես: – Բայց մի պայմանով: Տեսնում եմ, որ Դուք էլ քիչ գիշերներ չեք նվիրել պոկերին, ուստի առաջարկում եմ մի քիչ ազարտ հաղորդել մեր խաղին: Եկեք այն գրա՛զ դարձնենք:

– Օհո՜, – ուրախությամբ ձեռքերն իրար շփեց Ֆատալը, – ես համակ ուշադրություն եմ:

– Եթե իմ առաջիկա օրերի վարքը էապես տարբերվի Ձեր գուշակումից, ապա Դուք կկատարեք իմ մի ցանկությունը: Եվ, համապատասխանաբար, եթե ես մեկը-մեկի առաջնորդվեմ Ձեր կռահած ճանապարհով, ապա ինքս մեկ ցանկություն պարտական կլինեմ Ձեզ: Ընդունու՞մ եք այս փոքրիկ հավելումը:

– Սիրո՜վ, երիտասարդ, սիրով: Դուք ստիպում եք, որ իմ երակներում կրկին հոսի ջահելի արյունը: Եվ այսպես` ձեռք-ձեռքի՞:

– Ձեռք-ձեռքի, – հաստատեցի ես ու մեկնեցի աջս:

Համաձայնությունը կայացավ: Ֆատալը ծոցագրպանից փոքրիկ նոթատետր ու գրիչ հանեց ու դիմեց ինձ.

– Դե, խնդրում եմ, բարի եղեք հայտնել Ձեր ծննդյան ճշգրիտ տվյալները` ժամանակն ու վայրը:

Ես հայտնեցի: Նա խնամքով գրի առավ ասածս, գրելու պիտույքները դրեց ծոցագրպանը ու ասաց.

– Դե, պայմանավորվեցինք: Ուղիղ տասնչորս օր անց մենք կբանանք այն ծրարը, որի մեջ ես կկնքեմ իմ այս գիշերվա գուշակումները: Ես ծրարը Ձեզ կհանձնեմ առավոտյան` նախաճաշի ժամանակ:

– Ավելի լավ է` ուղարկեք իմ սենյակ կամ թողեք ընդունարանում: Չեմ կարծում, որ ես առավոտյան իջնեմ նախաճաշելու:

– Սիրով, – ասաց Ֆատալը: – Մեր նախասիրությունները համընկնում են: Իսկ ինչո՞վ եք զբաղվելու առաջիկա օրերին: Ես նկատի ունեմ` ինչո՞վ եք մտադիր զբաղվել:

– Մի զույգ աչքեր եմ փնտրելու, – խոստովանեցի ես:

Ֆատալը ժպտաց.

– Դե ինչ կա որ: Հրաշալի զբաղմունք է երիտասարդի համար: Մաղթում եմ Ձեզ հաջողություն ու բարի գիշեր: Ձեր թույլտվությամբ ես հիմա կլքեմ Ձեզ, որպեսզի բարձրանամ իմ սենյակը` աստղերի հետ աշխատելու համար:

– Բարի գիշեր, պարոն Ֆատալ:

*  *  *

Ես դուրս ելա հյուրանոցից ու քայլեցի քաղաքի մանրիկ փողոցներով: Բարձրացա դեպի ժամացույցով աշտարակը, թեքվեցի ավելի նեղլիկ մի փողոց, ուր աշխույժ անցուդարձ էին անում զբոսաշրջիկները, անցա փարիզյան անունով մի սրճարանի մոտով, թեքվեցի ձախ ու հայտնվեցի ծովամերձ ծառուղում: Օդը բուրում էր ծովով, ակացիաներով, երկհարկանի տնակների լուսամուտափեղկերից կախված երփներանգ ծաղիկներով ու ծովափնյա ռեստորաններից եկող տապակած ձկան ախորժալի հոտով: Լսվում էր ծովի մեղմիկ խշշոցը: Իմ ուշադրությունը գրավեց մոտակա ցուցափեղկին փակցված պաստառը, որ Լուվրի հանրահայտ նկարի պատճենն էր: Դա մի զույգ աչքեր էին, որ գողունի սողոսկում էին դիտողի հոգու խորքը: Նրանք կարծես շշնջում էին. «Մենք գիտենք, թե դու ինչ ես փնտրում, բայց անհոգ եղիր. մենք ոչ ոքի չենք հայտնի քո գաղտնիքը»:

Աշտարակի ժամացույցն ազդարարեց կեսգիշերվա գալուստը Սեն Տրոպեզ փոքրիկ քաղաքում: Ես ծառուղով անշտապ քայլեցի դեպի ծովափ, քանի որ չէի շտապում հյուրանոց վերադառնալ: Նստեցի կիսամութ ավազներին ու հայացքս ուղղեցի ալիքներին, որ, հեռվից գալով, մեղմաձայն հանգում էին ծովափնյա ավազի վրա: Հեռվում ժամանակ առ ժամանակ աչքով էր տալիս հին դարերից ծովայիններին ժառանգություն մնացած փարոսը: Ծովի խորքում առկայծող մի քանի լուսավոր կետեր մատնում էին զբոսանավերի գոյությունը:

– Ի՜նչ անուշիկ ու ջերմ գիշեր է, – հանկարծ մի երազկոտ ձայն լսվեց կողքիս ու ցրեց մտքերս: Ես շրջվեցի դեպի ձայնը. դա մի դեռահաս աղջնակ էր` հեզաճկուն մարմնով ու, որքան որ կարողացա տարբերել կիսամթան մեջ, երկար, սևաթույր վարսերով:

– Ո՞վ ես դու, Ջրահարս, – հեքիաթի ոճով նրան դիմեցի ես:

Աղջիկը մեղմաձայն քրքջաց.

– Ինձ դուր է գալիս Ջրահարս անունը: Ես զույգ ոտքերով Ջրահարս եմ: Իսկ դու՞:

– Ե՞ս: Ես ավազահատիկներ հաշվող եմ, – ժպտացի ես: – Բայց, եթե այս անունը երկար է, կարող ես ինձ պարզապես Ալիք կոչել:

– Ալի՜ք… Ի՜նչ հետաքրքիր է: – Աղջիկը մի պահ լռեց, նայեց ծովի հեռուներին, ապա կրկին շրջվեց իմ կողմն ու հարցրեց.

– Դու պատրաստվում ես շա՜տ երկա՞ր ապրել, Ալիք:

– Ինչու՞ ես այդպես կարծում, – անկեղծորեն զարմացա ես:

– Դե, որ հասցնես հաշվել ավազի բոլոր հատիկները:

– Ես հույս ունեմ, որ դու ինձ կօգնես, Ջրահարս:

Աղջիկը կրկին ծիծաղեց, կռացավ, մի բուռ ավազ վերցրեց ու ափը պարզելով` մոտեցավ ինձ:

– Տե՛ս, Ալիք, այստեղ հազար ավազահատիկ կա: – Նա բռնեց իմ ձեռքը, բացեց ձեռքս ու ավազի հատիկները սորալով լցրեց ափիս վրա: – Զգու՞մ ես նրանց սրտի բաբախյունը…

Ես ոչ միայն ավազի հատիկների, այլև աղջկա սրտի բաբախյունն էի լսում, որ նրա մատներից անցնում էր ինձ ու խառնվում արյանս շրջանառության ահագնացող խլրտոցին:

– Ես տեսնում եմ նրանց սրտի զարկերը, Ջրահարս:

Աղջիկն ասես քար կտրեց: Միայն նրա աչքերի փայլը, կուսական շուրթերից ճառագող ջերմությունն ու սրտի բաբախյունն էին վկայում, որ նա կենդանի է: Ես մոտեցրի շուրթերս, ու, քնած գեղեցկուհուն արթնացնելու հույսով, համբուրեցի նրա մատները:

Աղջիկը մեկեն ուշքի եկավ: Մի քանի վայրկյան ապշահար նայեց աչքերիս, ապա շրջվեց ու վազեց ափամերձ ալյակների միջով: Շուտով նրա ճերմակ զգեստը ձուլվեց սպիտակ ավազներին ու կորավ աչքերիցս:

Ես ծուլորեն բացեցի ափս, որ ցած թափվեն Ջրահարսի նվիրած ավազահատիկները: Դանդա՜ղ-դանդա՜ղ, ավազի ժամացույցի պես: Երբ լրացավ աղջկա նվիրած մեկ րոպեն, որ ինձ հավերժություն թվաց, ես մի գլանակ հանեցի գրպանիս ճմրթված տուփից ու, միջնադարյան փարոսի նախանձը շարժելով, վառեցի ծխախոտս: Թոքերիցս ելած սպիտակ ամպը ծուլորեն տարածվեց ավազի ու ալյակների վրա, որոնք վախվորած ետ-ետ գնացին, ապա կրկին դեպի ափը լողացին` իրենց հետ աղահոտ մի զով բերելով ինձ: Հեռվում ինչ-որ տեղ լսվում էին ակորդեոնի հոգնած նոտաները` մի հին պատմություն նավաստու ու բաղձալի ափում նրան սպասող գեղեցկուհու մասին: Իսկ իմ ականջներում դեռ ղողանջում էր Ջրահարսի մեղմաձայն ծիծաղը, որ ծփում էր ծովի ու արյանս ալիքների վրա: Այս միլիարդավոր ավազահատիկները նրա անսպասելի գոյության վկան էին, ուստի ես չէի շտապում հեռանալ ափից: Քամու տաք շնչառությունը դեռ բերում էր նրա կարկաչուն ձայնի ելևէջները` «Տե՜ս, Ալիք»…

*  *  *

Սեպտեմբերյան արևի շողերն ինձ արթնացրին հյուրանոցի իմ սենյակում: Մատուցողը նարնջի հյութ, սուրճ և երկու թարմ կրուասան բերեց: Սկուտեղի մի անկյունում պարոն Ֆատալի կնքած ծրարն էր: Ես վերջինս անփութորեն խցկեցի տաբատիս գրպանը ու, պատուհանից դուրս նայելով, անցա իմ համեստ նախաճաշին: Ողջ գիշեր հոգիս ճախրել էր Սեն Տրոպեզի ծովածոցում` Ջրահարսի մեղմիկ ծիծաղը որսալու անհագուրդ ցանկությամբ: Ու՞ր է նա հիմա, որտե՞ղ է թևածում նրա ծովախտիտ հոգին…

Ժամանակս կարճելու համար ես դուրս ելա հյուրանոցից, կրկին անցա ծուռտիկ փողոցներով ու հայտնվեցի մայրցամաքի կողմից քաղաքը շրջապատող բլուրների վրա: Ծովակից փչող մեղմ զեփյուռը պար էր ածում դաշտում առատորեն բուսած կակաչները: Ավելի հեռվում վեր էր խոյանում խաչակիրների միջնադարյան պատերազմների համր վկան` մռայլ պատերով ամրոցը: Սրճարանի մատուցողներից մեկն ինձ պատմել էր, որ ամրոցն արդեն դարեր շարունակ կողպված է, և միայն զառամյալ մի ծերունի է հսկում նրա լռությունը, որ ոչ ոք չհանդգնի խաթարել խաչակիրների հոգիների դարավոր անդորրը: Եվ, քանի որ ես դույզն իսկ ցանկություն չունեի առնչվելու զրահակիր ասպետների երբեմնի փառքին, բավարարվեցի ընդամենը հեռահար մի հայացքով: Կապույտ երկնակամարում ձգվել էր օդանավի սպիտակ հետագիծը: Ես փռվեցի դաշտի կենտրոնում, մի ծխախոտ վառեցի ու երկար անրջեցի Փոքրիկ Իշխանի մասին…

Արեգակն արդեն թեքվում էր, երբ ես ուշքի եկա իմ մտքերից ու կակաչների միջով քաղաք վերադարձա: Քանի որ արդեն ընթրիքի ժամն էր, փորձեցի գտնել պարոն Ֆատալին, բայց նա այդպես էլ չիջավ ճաշասրահ: Հյուրանոցի աշխատողն ասաց, որ Ֆատալն առավոտյան ինչ-որ շտապ գործով մեկնել է քաղաքից: Ինձ ուրիշ ոչինչ չէր մնում, քան միայնակ ըմբոշխնել օրվա բանջարեղենային ապուրն ու տապակած սարդինները: Հյուրանոցի մյուս այցելուներն ինձ չէին հետաքրքրում, և, ինչպես ինձ թվաց, նրանք էլ անծանոթ երիտասարդիս հետ զրուցելու մասնավոր ցանկություն չունեին, ուստի ընթրիքն անցավ լռության մեջ` չհաշված, իհարկե, սիրալիրության մի քանի ծեծված արտահայտությունները:

*  *  *

Արդեն մթնշաղ էր, երբ վերցրեցի բաճկոնս ու նորից ծովափ գնացի: Աֆրիկայի անապատներից փչող տաք քամին խաղում էր նոճիների հետ, ու ակացիայի հարբեցնող բույրն էր ալիք տալիս ծառուղու վրա: Ես նստեցի նախորդ գիշերվա տեղում, մի ծխախոտ վառեցի ու տրվեցի սպասումին:

Չգիտեմ քանի ժամ էր անցել: Ծովակն ընկղմվել էր գիշերվա թագավորության մեջ արդեն, երբ երկու նրբին թաթիկներ ետևի կողմից փակեցին աչքերս:

– Կռահիր ով է, – Ջրահարսի մեղմիկ ծիծաղն էր:

Ես բռնեցի նրա ձեռքերն ու քնքշորեն համբուրեցի:

– Դու արդեն հաշվեցի՞ր բոլոր ավազահատիկները:

Ջրահարսը շրջվեց իմ կողմը, նայեց աչքերիս ու գգվեց ծնկներիս:

– Դու ինձ կարոտե՞լ էիր, Ալիք, – հարցրեց նա, ու նրա բերանի եզրերին փոսիկներ հայտնվեցին:

Ի պատասխան ես կրկին համբուրեցի նրա մատները, որ ծովով ու վարդերով էին բուրում: Ջրահարսի սրտի խլրտոցը խառնվեց իմ արյան կարկաչին, ու Սեն Տրոպեզի աստղազարդ երկինքները նույնացան ծովի անվերջանալի անդաստաններին:

Հանկարծ Ջրահարսն ասաց.

– Ես ուզում եմ, որ դու ծխես: Ես սիրում եմ նայել, թե դու ինչպես ես ծխում:

Ես ձեռքս տարա գրպանս ու ծխախոտի խշխշացող տուփից մի գլանակ դուրս քաշեցի: Հաջորդ վայրկյանին, երբ բոցավառվեց փարիզյան անծանոթից մնացած լուցկու հատիկը, ես տեսա Ջրահարսի աչքերը: Այդ ակնթարթն իսկ բավական էր, որ ես հասկանայի, որ դրանք իմ փնտրած աչքերն էին:

– Իսկ դու ուզու՞մ ես ծխել, – հարցրեցի ես:

– Ալի՜ք, – ծիծաղեց աղջիկը, – դու չգիտե՞ս, որ ջրահարսերը չեն ծխում, այլ սիրում են նայել, թե ինչպես են ծխում ալիքները:

Ես ժպտացի ու սպիտակ ծուխն օղակ-օղակ աստղերին ուղարկեցի: Հազարավոր աչքեր ինձ էին նայում վերևից ու ժպտում: Ու երկինքների կամքով ժամանակը կանգ առավ Սեն Տրոպեզի ծովածոցում: Աստղերն ու ալիքները դարձան իմ ու Ջրահարսի սիրո վկան:

*  *  *

Վիճակահանության տոմսակ վաճառող ծերունու բարի ձեռքով ինձ բաժին ընկած երկշաբաթյա հանգիստը թռավ-անցավ հեքիաթի պես: Ես գտել էի աչքերը, ու հոգեկան անսահման երանությունն էր թևածում իմ մեջ: Սեպտեմբերյան արևը ծագում ու հանգչում էր հենց ի՛նձ համար: Ակացիաների բուրմունքը, ծովի հոտն ու սրճարաններից հասնող ակորդեոնի հնչյունները լրացնում էին իմ երջանկության բաժակը:

Վերջին գիշերը վառել էր երկնքի բոլոր լապտերները: Սեպտեմբերը մոտենում էր ավարտին:

Ջրահարսը շոյեց մազերս ու շշնջաց.

– Իմ գնալու ժամն է, Ալիք: Գիտես, որ լուսաբացի առաջին շողերի հետ մենք պետք է թաքնվենք, այլապես արևը կայրի մեզ:

– Սեպտեմբերի արևը չի այրում: Նա ջերմացնում է…

– Ես չեմ ուզում արևի ջերմությունը: Ինձ բավական է քոնը:

Նա համբուրեց ճակատս, վերկացավ ու ալիքների վրայով քայլեց դեպի գիշերվա աստղերը:

– Գնաս բարով, Ջրահարս, – կանչեցի ես նրա ետևից:

Նա շրջեց գլուխը, մեղմիկ ծիծաղեց, ապա վազեց հեռուն ու ձուլվեց ակացիաներով հարբած ծովի գույներին…

*  *  *

Առավոտյան ես դուրս գրվեցի հյուրանոցից: Քանի որ դեռ չգիտեի անելիքս, որոշեցի հրաժեշտ տալ Սեն Տրոպեզին: Անցա ծուռումուռ փողոցներով` վայելելով սրճարաններից հասնող սուրճի ու թարմ թխված կրուասանի բուրմունքը, կտրեցի-անցա գնացքի գիծն ու մայրուղին ու հայտնվեցի իմ սիրած բլրակի վրա:

Փոքրիկ քաղաքը փռված էր ոտքերիս տակ: Աշտարակի ժամացույցը զարկեց տասներկու անգամ: Ծովածոցի քամին իր հետ ակացիաների բուրմունքն ու մայրիների խեժահոտն էր բերում քաղաքը շրջապատող բլրակներին:

Ես հայացքս դարձրի դեպի հին ամրոցը, ապա քայլերս ուղղեցի դեպի նրա կամարաձև մուտքը: Մագլցող վարդենին ու պատատուկը տարածվել էին միջնադարյան վարպետների կոփած դարպասի երկաթե ճաղերի վրա: Ես չզարմացա, որ դարպասը կիսով չափ բաց է. ես գնում էի ճակատագրին ընդառաջ, ուստի նա էլ ինձ էր սպասում ամեն քայլափոխիս: Անցա խոշոր սալաքարերով պատված բակը ու մտա ամրոց: Երկար ճանապարհը ձգվում էր ամրոցի անծայրածիր թվացող դահլիճների ու բավիղների միջով: Անցա ներքին բակն ու մտա միջնաբերդ: Այստեղ ամեն մի քարը խաչակիրների անցած փառքի պատմությունն էր փայփայում: Ահա այստեղ նրանք ճաշել են ու գինուն տրվել, բարձր լուսամուտներով այս սենյակում սուսերամարտի դասեր են առել, իսկ այս կիսամութ փակուղում տրոփող մի հոգի գաղտնի տենչացել ու սպասել է իր սրտի ասպետին…

Վերջապես հասա վերջին հարկին ու երկար միջանցքով մոտեցա ամենածայրի սենյակին: Հրեցի դուռը: Նա ճռռոցով տեղի տվեց, ու ես հայտնվեցի ներսում:

Միջնադարյան գահակալի վրա բազմել էր պարոն Ֆատալը, իսկ նրա կողքին կանգնած էր Ջրահարսը` աչքերին կաշվե դիմակ, որը երևի միջնադարի ասպետների դիմակահանդեսից էր պահպանվել: Նրա բերանի եզրերին նույն գեղեցիկ փոսիկներն էին:

– Ուրախ ենք Ձեզ կրկին տեսնելու համար, ես և իմ աղջիկը` Ֆատալիտեն , -առաջինը խոսեց Ֆատալը: – Դուք հրաշալի խաղացիք Ձեր դերը, երիտասարդ: Ընդունեք իմ անկեղծ հաճոյախոսությունը: Աշխարհիս ամեն մի թատրոն հպարտ կլիներ Ձեզ տեսնելու իր բեմահարթակին: Մենք պարզապես հիացած ենք:

– Պարոն Ֆատա՞լ, – կմկմացի ես,- Ջրահա՞րս… Ձեր աղջի՞կը…

– Այո՛, այո՛, սիրելիս, մի՛ զարմացեք: Կարող եք ինձ Ֆատալ անվանել, կարող եք անվանել «լուցկին մոռացած անծանոթ հաճախորդ» կամ էլ` «վիճակահանության տոմսակ վաճառող ալեհեր ծերուկ»… Այդ բոլորն ի՛մ դերերն են, մինչդեռ իրականում ես շա՜տ ավելի համեստ պաշտոնի եմ հավակնում: Ասենք, օրինակ, այս միջնադարյան ամրոցի պահակությունը: Չէ՞ որ ինչ-որ մեկը պիտի ստանձնի այսօրինակ մռայլ պարտականությունը:

– Իսկ Ձեր աղջիկը` Ջրահարսը… Չէ՞ որ նա… – Բառերը լռվեցին իմ կոկորդում:

– Իմ սիրելի դուստրը մանուկ հասակից սիրով ընտրել է հոր մասնագիտությունը: Օդանավակայանի աղջիկը նրա լավագույն դերերից մեկն էր: Համամիտ չե՞ք:

Խոսելու ընդունակությունս կորցրած` ես ձեռքս տարա տաբատիս գրպանը ու դուրս քաշեցի Ֆատալի կնիքով ծրարը:

– Ա՜խ այո, իհարկե, – ծիծաղեց Ֆատալը: Բայց ներող կլինեք. ես փոքր-ինչ շտապողականություն դրսևորեցի (թող ներվի ծերուկիս) և, առաջ ընկնելով, միանգամից իմ ցանկությունն եմ դրոշմել ծրարի ներսում: Հուսով եմ` Դուք չեք փորձի առարկել, որ ե՛ս եմ շահել մեր գրազը: Թեև, եթե կամենում եք, ես կարող եմ հիմա քչփորել ամրոցի գրադարանի բորբոսահոտ արխիվները և երևան հանել Ձեր կյանքի օրերի ժամանակագրությունը: Դուք չե՞ք պնդում: Հրաշալի՛ է: Ուրեմն, բերանացի կհավատաք ծերուկիս, չէ՞ որ ես ոչ մի հիմք չունեմ Ձեզ խաբելու: Եվ, բացի այդ, արդեն պարզից պարզ է, որ Դուք անցաք ճակատագրի նախանշած ճանապարհով: Ի՜նչ եմ ասում, թե անցաք: Սի՛րով անցաք: Պարելով ու ճախրելով անցաք: Սպիտակ ձիու վրա բազմած ու վեհ կեցվածքով: Մենք իրոք հպարտանում ենք Ձեզնով:

Ֆատալը շրջվեց Ջրահարսի կողմը ու ժպտաց նրան.

– Ի՞նչ կասես, դստրիկս: Ալիքն արժանի՞ է իմ գովեստներին:

– Լիովին, հայրիկ:

– Տեսնու՞մ եք, երիտասարդ, սիրտը երբեք չի խաբում: Ի դեպ, մի փոքրիկ մանրամասն. ժամանակագրության մեջ նույնիսկ նշված է, թե քանի ավազի հատիկ կար Ձեր ձեռքում` իմ դստեր կողմից փոխանցված: Դուք չե՞ք հաշվել: Ի՜նչ եք ասում… Որքա՞ն էր, աղջիկս:

– Ինը հարյուր վաթսունմեկ հատիկ, – պատասխանեց Ջրահարս-Ֆատալիտեն:

Ինձ աստիճանաբար վերադառնում էր հոդաբաշխ խոսքի ընդունակությունը:

– Ամեն դեպքում, այս տասնչորս օրն ինձ համար հոգեկան անդորրի ու երկարատև սպասած երջանկության օրեր էին: Թույլ տվեք շնորհակալություն հայտնել երկուսիդ էլ:

– Մի՛ տրտմեք, երիտասարդ: Մի՞թե նվեր ստանալով` տրտմում են: Ի դեպ, կարծեմ ժամանակն է, որ Դուք բանաք ծրարը:

Ես առանց շտապելու քանդեցի կնքամոմը ու դուրս հանեցի դեղնած թուղթը, թեև արդեն գլխի էի ընկել, թե ինչ է գրված այնտեղ: Դա մի հասցե էր Արլ քաղաքում:

– Գնացե՛ք, սիրելիս, գնացե՛ք, – լուսամուտից դուրս նայելով ասաց Ֆատալը: – Այնտեղ արդեն սպասում են Ձեզ:

– Մնաս բարով, Ջրահարս: Ցտեսություն, պարոն Ֆատալ, – հրաժեշտ տվեցի ես:

Հայրը ոչինչ չասաց, իսկ աղջիկը քնքուշ ձայնով շշնջաց.

– Գնաս բարով, Փոքրիկ Իշխան…

*  *  *

Արլի իմ սենյակից զմայլելի տեսարան է բացվում հիվանդանոցի այգու վրա: Փոքրիկ ավազան է` շատրվանով ու կարմիր ձկնիկներով: Շատրվանից ճառագայթաձև տարածվում են ճեմուղիները` նոճիների տակ միանալով հիմնական ծառուղուն: Ամենուր վարդի ծաղկած թփեր են: Այսքա՜ն վարդեր… Իսկ ինձ թվում էր, թե Տիեզերքում միայն մեկ վարդ կա և մի զույգ աչքեր:

– Գեղեցիկ է այստեղ, – մտքիս թելը կտրեց եղբայրս` Թեոն, որն իր ուղևորության ընթացքում մի քանի ժամով այցելության էր եկել ինձ:

– Այո, շա՜տ, – համաձայնեցի ես: – Արլը հեքիաթային քաղաք է, և այս պարտեզն էլ նրա փոքրիկ մի կտորն է: Ես որոշել եմ նկարել այս տեսարանը:

– Իսկ ի՞նչ էիր անում մինչև իմ գալը:

– Պատմվածք էի գրում, – ժպտացի ես:

– Ինչի՞ մասին, – հետաքրքրվեց Թեոն:

– Մի մարդու մասին, որը որոշեց աթոռ պատրաստել:

– Ե՞վ, հետո ի՞նչ եղավ:

– Չկարողացավ պատրաստել, – պատասխանեցի ես ու սկսեցի ծիծաղել:

Թեոն էլ ծիծաղեց, բայց ես նկատեցի, որ նրա աչքերը տխուր են ու հոգնած:

– Դու հիշու՞մ ես, – հանկարծ հարցրեց նա:

– Այո, իհարկե, – ոգևորվեցի ես: – Ես նրան տեսա ծառուղու սրճարանի մոտ: Նա իսպանական պար էր պարում: Հագին կարմիր զգեստ էր և բարձրակրունկ սև կոշիկներ: Մազերն էլ սև էին, իսկ մաշկը` ծովի փրփուրի պես ճերմակ: Նրա նիհար մարմինը կարծես կրակից լիներ կերտված: Երբ ավարտեց պարը` նստեց աթոռին` շունչ քաշելու: Այդ պահին էր, որ ես մոտեցա նրան ու նայեցի աչքերի մեջ: Նա էլ զարմացած ու ապշած իմ աչքերին էր նայում: Բռնեցի նրա ձեռքը, ու մենք միասին քայլեցինք ծառուղով: Նա ոչ մի բառ չասաց: Մի պահ միայն կարծես ցանկացավ ինչ-որ բան հարցնել, բայց ձայն չհանեց, ու ես զգացի, թե զգեստի տակ ինչպես է տրոփում նրա սիրտը… Բայց դա վախ չէր, այլ անսահման հուզմունք. նա տակավին չէր հավատում, որ գտել է ինձ:

– Իսկ հետո ի՞նչ եղավ, – հարցրեց Թեոն:

– Նա մնաց ինձ մոտ:

– Քո սենյակու՞մ:

– Չէ՜, ծառերի տակ էինք, հետո` վարդերի մեջ, հետո վազում էինք ալիքների վրայով: Դու չես հավատա, բայց մենք մերձեցանք իրար մեր հանդիպումից տասներեք օր անց միայն: Երկնքում բոցկլտում էին աստղերն ու լիալուսինը, իսկ վարդենուց սեպտեմբեր ու դրախտ էին բուրում: Հենց այդ պահին նա իմ կինը դարձավ, թեև շա՜տ վաղուց իմն էր արդեն…

Ես լռեցի: Թեոն ևս անձայն էր: Ես հասկանում էի, որ նա չի ցանկանում իր հարցերով ինձ ցավ պատճառել: Պարզապես զրուցում էր հետս, քանի որ, երևի, նկատել էր աչքերումս հայտնված փայլը: Բժիշկ Գաշեն ասել էր, որ դա շատ լավ է ինձ համար: Երբ նրանք խոսում էին` ես ամեն ինչ լսում էի փակ դռան ետևից: Փակ դու՜ռ… Ես աշխարհի բոլոր ձայներն եմ լսում` վարդենու ծաղկելը, մրջյունների քայլքը, կանաչ խոտի աճը… Նրանք դա չգիտեն:

– Թեո, ասա՛ ինձ, խնդրում եմ, նա ինչի՞ց մահացավ:

Եղբայրս միանգամից չպատասխանեց, քանզի չգիտեր` խոսի՞ ինձ հետ այդ թեմայով, թե՞ խուսափի: Հետո որոշեց, որ ավելի լավ է ինձ անպատասխան չթողնի:

– Չդիմացավ քո սիրուն, ու սիրտը պայթեց:

– Օ՜, ոչ, Թեո, ի՞նչ ես ասում… Նա չէր կարող չդիմանալ իմ սիրուն, քանի որ նա հենց ի՛նձ համար էր ծնվել: Նա ուրիշ բանից մահացավ, Թեո:

– Ինչի՞ց, ասա՛ ինձ:

– Նա մահացավ, որ ինձ համար միշտ նույնը մնա: Որ իմ սրտի բաբախյունը չմարի ժամանակի մեջ: Նա այնքան էր ինձ սիրում, որ հավիտյանս փակեց աչքերը: Այդ մի զույգ աչքերը, որ ես երկա՜ր փնտրել ու վերջապես գտել էի ծովափի ծառուղու մոտ… Սեպտեմբերի արևով շողացող մի զույգ աչքերը…

Հունվար 2003 թ.