Լոռվա մարզի գյուղերից մեկում կրկնվում էր Թումանյանի «Գիքորի» պատմությունը, բայց հակառակ իմաստով: Կինը լացակումած գոռում էր.
– Անբաշարի մեկն ես… Ով գնաց՝ գրպանները լիքը փողով ետ եկավ: Ո՞ր մեկն ասեմ՝ էլ Մուկուչենք, էլ Գագոն, էլ Սմբոն ու իր եղբայրը, էլ բիձա Եղիշը… Ո՞վ է տեսել, որ մարդ գնա խոպան, հետո կնոջը մի կերպ լուր տա, թե՝ փող ուղարկիր, որ ետ գամ… Բա դու տղամա՞րդ ես: Գոնե էս էրեխեքիցդ ամաչիր… Շարել ես մեծից ծծկեր, որ սոված աչքերով քեզ նայե՞ն… Դու ամոթ ունե՞ս…
Կինը չէր հանգստանում: Երեխաներն էլ լուռ հետևում էին ծնողների հերթական, արդեն ամենօրյա դարձած վիճաբանությանը: Ամուսինը արդարանալու մի փորձ էլ արեց.
– Ախր ես գող չեմ, չեմ կարողանում ոչ խաբել, ոչ էլ գողանալ…
– Իսկ ի՞նչ է, մյուսները գո՞ղ են:– Կինն ավելի բորբոքվեց:– Մի հատ գնա եղբորս մոտ, զրուցիր հետը, տես ո՞նց է հաջողացնում, որ այդքան փող է բերում: Մեքենան առավ, տունը վերանորոգեց, երեխեքին կշտացրեց: Բա իհարկե հարսս երջանիկ կլինի: Ոչ թե ինձ նման…
Հեղձուկը խեղդեց կնոջը: Չկարողացավ շարունակել: Գրկեց ամենափոքրին ու դուրս եկավ տնից: Ամուսինը լուռ հանգցրեց ծխախոտն ու երեխաների անկիրք հայացքների ներքո ինքն էլ դուրս եկավ:
* * *
Աներձագ Սեթոն թագավորի պես բազմել էր մեծ թախտին: Կինը սուրճ ու մրգեր բերեց դրեց ու դուրս եկավ սենյակից:
– Հա, Ստեփան ջան, ի՞նչ էի ասում… Գործը խելքով պիտի անես: Դարը փոխվել է: Անցել են այն օրերը, երբ կարող էիր գնալ ու փողն ինքն իրեն գրպանդ կլցվեր: Հիմա ուրիշ է: Խելքով պիտի անես, խելքով…
– Ախր գնացի, հարյուր բանի ձեռք գցեցի… Ամեն տեղ միայն վնաս արեցի: Եղած փողն էլ ծախսվեց-գնաց ու մի կերպ եկա տուն հասա,– կմկմաց Ստեփանը:
– Գիտեմ, գիտեմ… Քույրիկս երկու բառով ասաց…
– Համ պատ շարել գիտեմ, համ ճանապարհ ու ասֆալտ փռել, համ ջուր քաշել…
– Այ այդ վերջինը լավ ասացիր: Ջուրը կյանք է, սա հիշիր: Մարդիկ առանց ասֆալտ էլ կարող են ապրել, բայց առանց ջրի… Դե լավ, ես քեզ գաղտնիքը կասեմ, բայց մեր մեջ պիտի մնա: Խոստանո՞ւմ ես:
Ստեփանը գլխով համաձայնություն տվեց:
Սեթոն նայեց չորս կողմը, հետո նստած տեղից վեր կացավ, ծածկեց դուռը, մի գլանակ կպցրեց ու սկսեց պատմել.
– Ես քեզ կասեմ ուր գնաս և ուր չգնաս: Հիմա Ռուսաստան գնալու բան չկա: Ռուսաստանում տաջիկներն ու ուզբեկները գները գցել են: Կգնաս Ղազախստան, մեծ քաղաքներից հեռու: Բայց հիշիր, սա շատ կարևոր է, այ այստեղ չգնաս:
Սեթոն սեղանին սփռված թղթերի ու աշակերտական տետրակների տակից ինչ-որ մի քարտեզ գտավ ու մատով ցույց տվեց «արգելված» վայրերը:
– Ուրեմն՝ այս քաղաքներից հեռու կմնաս: Այստեղ հայերին չեն սիրում:
– Լավ, հեռու կմնամ,– հաստատեց Ստեփանը:– Բայց ի՞նչ պիտի անեմ, ինչո՞վ պիտի զբաղվեմ:
– Դա էլ կասեմ՝ ջուր պիտի տաս մարդկանց, Ստեփան ջան: Ղազախստանի ծայրը չի երևում՝ համատարած անդաստաններ են, բայց ջուր չկա: Պիտի ջրհոր փորես ու ջուր տաս մարդկանց: Ջրի տեղը գտնելը երկու հազար դոլար է, իսկ ջրհոր սարքելը՝ երեք հազար: Ամառվա ընթացքում որ մի երեք-չորս տեղ ջրհոր դնես՝ քսան հազարը գրպանումդ տուն կգաս: Այդ մարդիկ փող շատ ունեն, բայց ջուր չունեն…
– Իսկ ես ջուրն ինչպե՞ս գտնեմ,– գրեթե վախվորած հարցրեց Ստեփանը:
– Դրա ձևն էլ կասեմ: Վերջիվերջո, քրոջս ամուսինն ես, օտար չես…
Ու մինչ ուշ երեկո Սեթոն Ստեփանին բացատրում էր արտագնա աշխատանքի նրբություններն ու առանձնահատկությունները: Ստեփանը ծխում էր ու ուշադիր լսում:
Մեկ շաբաթ անց իր ընկերներից մեկի հետ թռավ-գնաց արտագնա աշխատանքի:
* * *
Գյուղում միապաղաղ անդորր էր, որպիսին միայն օգոստոսին է լինում: Տղամարդկանց մեծ մասը հանդերում էր: Խոտհարքի ամենաակտիվ շրջանն էր, քանի դեռ անձրևների շրջանը չէր սկսել: Կանայք ու երեխաներն էլ ծվարել էին ծառերի ստվերում ու ամեն մեկը մի բանով էր զբաղվում: Մի քանիսն էլ խմբվել էին աղբյուրի մոտ՝ խմելու ջուր տուն տանելու համար: Ստեփանի կինն էլ նրանց մեջ էր՝ ծծկեր երեխան թևին:
– Աղջի Ռիմա, Ստեփանից ի՞նչ կա: Ե՞րբ է գալու,– նրան դիմեց գյուղապետի կինը:– Մարդս երեկ ասում էր՝ խոտ հնձող չի մնացել գյուղում… Համ էլ գար՝ էս ջրի հարցը լուծեր… Հազիվ ծլծլում է… Դպրոցի պատն էլ շարող չկա: Քարը-բանը բերել-դարսել են, անձրևի տակ կփչանա…
– Ինչի Ստեփանիս ճակատին գրվա՞ծ է, որ ամբողջ կյանքում պիտի խոտ հնձի կամ ջուր քաշի: Դե որ մի երկու կոպեկ փող աշխատի՝ կգա էլի: Հո չի՞ մնալու այնտեղ:
– Բայց գոնե զանգում-գրո՞ւմ է,– հետաքրքրվեց մյուս հարևանուհին:
– Հա, իհարկե,– ասաց Ռիման: Չուզեց ասել, որ վերջերս Ստեփանը նաև ահագին փող էր ուղարկել:– Մի քիչ էլ կաշխատի ու կգա:
– Աղջի, դե որ եկավ՝ մի սիրուն շոր կհագնես,– կատակի տվեց գյուղապետի կինը:– Հաջորդ տարի էլ նոր երեխա կգրկես: Էս մեկդ արդեն ուզում է չոչ անի:
Բոլորը ծիծաղեցին: Բարեբախտաբար, մոտակայքում տղամարդ չկար: Հետո մի քիչ էլ խոսեցին դեսից-դենից ու ցրվեցին իրենց տները. արևն արդեն այրում էր:
* * *
Սեթոն տեղը չէր գտնում:
– Էս ի՞նչ արեցի… Էս ո՞նց եղավ ախր…– կիսաձայն մռմռում էր միայն:– Հիմա ես ո՞նց պիտի քրոջս ու մարդկանց աչքերին նայեմ ախր… Էս ի՞նչ եղավ…
Բայց որպես փեսա պարտավոր էր գնալ: Հանգցրեց գլանակն, ու առանց գլխարկը դնելու դուրս եկավ տնից: Դրսում հիշեց, որ գլխարկը մոռացել է, բայց ետ չգնաց. Ստեփանենց տունը մոտ էր:
Ռիման՝ ծծկեր երեխան կրծքին նստել էր դագաղի մոտ: Աչքերն արդեն չորացել էին. թվում էր՝ արցունքները սպառվել էին: Կողքին հարևան կանայք էին, որ փորձում էին մխիթարել նրան: Տղամարդիկ հիմնականում դրսում էին: Լուռ ծխում էին: Շրջկենտրոնից եկած ոստիկանության կապիտանն էլ նրանց հետ ծխում էր: Այդ պահին ներս մտավ գյուղապետը, ու բոլորը մի քիչ ձգվեցին՝ լայնացնելով շրջանը, որ գյուղապետը տեղավորվի:
– Ընկեր կապիտան, բա ի՞նչ են ասում, էս ինչպե՞ս եղավ:– Ծանր լռությունը խախտեց գյուղացիներից մեկը:
Կապիտանը միանգամից չպատասխանեց: Նայեց հարց տվողին, ապա գյուղապետին՝ ասես վերջինիս համաձայնությունը ստանալու համար:
– Ասա, ասա, մարդիկ իրավունք ունեն իմանալու:– Խրախուսեց գյուղապետը:
Կապիտանը մի հայացք էլ նետեց շուրջը, համոզվեց, որ երեխաներն ու կանայք հեռու են ու ասաց.
– Դե շատ անդուր պատմություն է: Երկու բառով, որ ասեմ… Դե մեր հայ խոպանչիներն են, էլի… Գնում են անջրդի տեղեր ու առաջարկում փողով ջուր գտնել ու ջրհոր սարքել: Իբր թե գտնում են տեղը ու սկսում փորել: Գիշերն էլ բոլորից թաքուն ջրի մեքենայով ջուր են բերում, լցնում իրենց փորած փոսի մեջ ու առավոտյան հրամցնում տիրոջը, թե՝ արի տես, ջուրդ գտել ենք: Միամիտ մարդիկ հրճվանքից ուրախ-ուրախ վճարում են, իսկ խոպանչիները՝ թողնում-փախչում: Հետո խաբեությունը բացվում է, բայց արդեն մերոնք հեռու են լինում: Մեր Ստեփանի բախտն ուղղակի չբերեց. գնում-գալիս ու այդ մարդկանց առաջարկում է ջուր գտնել ու ջրհոր սարքել: Չի իմանում, որ իրեն հետևում են, քանի որ հարևան շրջանից լուրը հասած էր լինում: Գիշերը, ջուրը լցնելու պահին գալիս բռնեցնում են գործի վրա: Դե մնացածը գիտեք՝ ծեծում են ու գցում իր իսկ փորած փոսը… Ասում են՝ խեղդվել է: Չգիտեմ… Ընկերը կենդանի է մնացել: Հիմա հիվանդանոցում է: Բայց դե գործ է հարուցված, պիտի պատասխան տա…
– Էստեղ են ասել՝ ուրիշին փոս փորողն ինքը կընկնի իր փորած փոսը:– Նկատեց տարեց գյուղացիներից մեկը: Մյուսները գլխով հավանություն տվեցին:
– Դե այդ մարդկանց արդեն բռնել են, ցուցմունք են տալիս: Ես էլ եկել եմ մի քանի բաներ ճշտելու: Բայց դե մարդուն արդեն ետ չես բերի…
– Խեղճ կին, խեղճ երեխեք, որ որբ մնացին, մուրազները փորներում…– հառաչեց գյուղապետը ու մի հայացք նետեց Սեթոյին:
Վերջինս չդիմացավ, հեկեկաց ու երերաց: Երևի ցած կընկներ, եթե մարդիկ չբռնեին: Նստացրեցին ու ջուր տվեցին, որ հանգստանա:
– Հա, Սեթո ջան, ծանր է,– հառաչեց գյուղապետը:– Հիմա սրանց տերը դու պիտի լինես…
* * *
Ամառվա սկզբին Ստեփանի ուղարկած փողը հազիվ հերիքեց հոգեհացին ու գերեզմանը սարքելուն: Գյուղապետի առաջարկով էլ աղբյուրը նրա անունով կոչեցին:
* * *
Երևանի «Ռոյալ Թյուլիփ Գրանդ Հոթելի» գլխավոր մուտքի մոտ շինարարություն է: «Ռոսինի» ապակեպատ ռեստորանի համար դրսից առանձին մուտք է բացվում՝ հյուրերի ելումուտը դյուրացնելու համար: Բանվորներից մեկը կտրում էր բազալտե քարերը, իսկ մյուսը՝ փոխանցում գլխավոր վարպետին, որը հնդկական չալմայով մեկն էր: Մոտեցա, ծխախոտ առաջարկեցի և հետաքրքրվեցի, թե ով է: Ծխախոտից հրաժարվեց ու, առանց գործն ընդհատելու, պատասխանեց, որ իրոք Հնդկաստանից է եկել, Փենջաբից, ազգությամբ սիկխ է: Այստեղ ապրելու տեղ և ուտելիք են տվել, իսկ ողջ աշխատավարձն ուղարկում է տուն՝ բազմազավակ ընտանիքին: Ընդհանուր առմամբ գոհ է:
Այդ պահին մեզ մոտեցավ նրա տեղացի մեծավորը: Առանձնացանք, որ չխանգարենք բանվորներին, ու նրան հարցրեցի օտարերկրացի աշխատավորի մասին:
– Հրաշալի աշխատող է մեր Մահարաջան,– ոգևորությամբ ասաց գործատուն:– Բանվորներն էլ նրան «Մահարա ջան» են ասում: Շատ արագ սովորեց քարի արհեստը ու հիմա բրիգադի ավագն է: Ոչ խմում է, ոչ ծխում: Մեքենայի պես աշխատում է առավոտից երեկո: Միայն կես ժամ ընդմիջում է անում: Ուզածն էլ հինգ անգամ ավելի քիչ է, քան մեր տեղացի վարպետներն են պահանջում: Ասենք՝ հիմա Հայաստանում նորմալ վարպետ էլ չի մնացել: Բոլորը թողել-գնացել են:
Հայացքս ընկավ հյուրանոցի պատին ամրացված հուշաքարին՝ «Այս տանը 1928 – 1935 թվականներին ապրել և ստեղծագործել է հայ ազգի մեծ բանաստեղծ Եղիշե Չարենցը»: Չարենցը, որը «մեր հնամյա քաղաքների հազարամյա քարն» էր սիրում ու երկրպագում այդ քարը տաշող ու իրար վրա շարող հայ վարպետներին: Ակամայից մտածեցի, որ լավ է, որ Չարենցն այսօր կենդանի չէ ու այս շենքում չի ապրում: Նրա լեզվի տակ, ասում են, ոսկոր չկար: Հաստատ մի երկու լավ բան կասեր ռուսաստաններ փախչող հայ վարպետների, իրականության ու Տերյան փողոցի վրա օրը ցերեկով ավերվող Աֆրիկյանների ակումբ-հյուրատան մասին:
Ողորմի բոլոր մեծ վարպետներին՝ Տրդատից մինչև Չարենց ու Հնդկաստանից եկած ու Հայաստանը շենացնող սիկխ Մահարաջա: