Սառած մատներով տնտղում էի գրապահարանի վերին դարակի գրքերը: Զինվորների պես զգաստ ու անդեմ հայացքներով շարված էին «Նշանավոր մարդկանց կյանքը» մատենաշարի ռուսալեզու հատորները: Մի քանիսը թերթեցի. էջերը տակավին կպած էին իրար՝ կարդացող չէր եղել, իսկ ետին պատին նայող կողերը թեթևակի սառած ու խոնավացած էին: Առանձնապես ափսոսս չէր էլ գալիս՝ հիմնականում ինձ անծանոթ մարդկանց մասին էին պատմում այդ անկենդան հատորները: Հիշում եմ՝ մեկը աֆրիկյան մի ցեղախմբերի առաջնորդի մասին էր՝ քարեդարյան տարազով ու բարքերով: Ակամայից հիշեցի Տերյանի տողերը.
Մի՛ խառնեք մեզ ձեր վայրի, արջի ցեղերին,
Մեր երկիրը ավերված, բայց սուրբ է և հին…
Որևէ հայի մասին որևէ գիրք չկար: Համենայն դեպս՝ ես չունեի: Ո՛չ Արամ Խաչատրյանի, ո՛չ Տիգրան Պետրոսյանի, ո՛չ Հովհաննես Բաղրամյանի, էլ չեմ ասում՝ Շառլ Ազնավուրի, Վիլյամ Սարոյանի, Դրաստամատ Կանայանի, Ավո Ուվեզյանի կամ Քըրք Քըրքորյանի մասին, որոնք բոլորն էլ, հիրավի, նշանավոր մարդիկ են եղել, ընդ որում՝ ոչ միայն հայ ժողովրդի համար… Ուստի ափսոսանք էլ չկար: Մի պահ միայն ցանկացա պահել Չեխովի հատորը, բայց շուտով հասկացա, որ առանց դրա մյուսները գրոշի արժեք անգամ չունեն: Ուստի բոլոր այդ «նշանավոր» մարդկանց շարեցի հատակին, ամուր մի թելով կապեցի իրար, վարագույրը քաշեցի պահարանի վրա, որ դատարկ տարածությունը մեռած գանգի ակնախորշի պես աչքի չզարնի, ու դուրս եկա տնից:
Վաճառելու ուրիշ բան գրեթե չէր մնացել: Ծնողներիս ամուսնական մատանիներն էին միայն ու էլի մի քանի խորհրդանշական զարդեր, որոնց արժեքը, բարեբախտաբար, դեռևս շուկայական միավորներով չէր չափվում: Մինչդեռ վիճակն արդեն օրհասական էր դառնում: Երբ երկու տարի առաջ վերադարձա բանակից՝ իննսունհինգ կիլոգրամ մաքուր քաշ ունեի, իսկ հիմա հազիվ յոթանասուն էի: Սակայն ինչպե՞ս, ի՞նչ թվերով չափես մերձավորներիդ սովալլուկ ու օգնություն հայցող հայացքները… Ի՞նչ պատասխան տաս կյանքին, որը քեզ մի ակնթարթում պատանուց տղամարդու վերածվելու հրաման է տալիս:
Ամենահարմար տրանսպորտը մետրոն էր՝ զուտ գնային առումով: Երևի միակ բանն էր, որ դեռևս մատչելի էր ու աշխատում էր որպես ռազմավարական նշանակության օբյեկտ: Գետնանցումում ամեն կողմից լսում էի՝ «Դոլար առնեմ դրամով, ռուբլի ծախեմ դոլարով»… Սակայն այդ բառերը մի ականջիցս մտնում ու մյուսից դուրս էին գալիս, քանի որ ո՛չ դրամ ունեի, ո՛չ դոլար, և ո՛չ էլ անգամ ռուբլի: Միակ հարստությունս «Նշանավոր մարդկանց» կյանքի պատմությունն անող հատորներն էին, որ սեփական ծանրությունից կպել էին իրար ու մի մեծ հատոր դարձել:
Գրախանութում, որն ինչ-որ հրաշքով դեռևս աշխատում ու առևտուր էր անում, երկար սակարկություն չեղավ: Միայն այն հանգամանքը, որ այսօր ինչ-որ մեկը գրքերի համար կանխիկ դրամ է վճարում, ինձ միանգամայն բավական էր: Չեխովն օգնեց, որ վաճառվի աֆրիկյան առաջնորդի կենսագրականը: Սուվորովն էլ օգնեց Ջավահարլալ Ներուի շուկայական կայացմանը: Խանութի աշխատակցուհին առաջարկեց չորս հարյուր, ես պահանջեցի հինգ հարյուր: Համաձայնության եկանք չորս հարյուր հիսունով:
Չորս հարյուր հիսուն ռուսական ռուբլի: Կատակ բան չէ: Ես ինձ միլիոնատեր էի զգում: Աշխարհը կարծես հատուկ ինձ համար էր պտտվում: Արագ քայլերով հասա մետրոյի կայարանի շրջակայքում տեղ գտած կրպակներին և վաճառասեղաններին, ուր մրջնանոցի պես եռում էր կյանքը: «Լույս» հրատարակչության դիմացի տարածքը, Հակոբ Մեղապարտի ցասկոտ հայացքի ներքո, վերածվել էր մեյդանի, ուր ամեն ինչ վաճառվում ու գնվում էր: Ավելի ճիշտ՝ վաճառվում էին Մեղապարտի թեթև ձեռքով «Լույս» հրատարակչությունում կյանք տեսած գրքերը ու գնվում էին ֆիզիկական կյանքն ապահովող ամենատարբեր ուտեստներ և պարագաներ: Ես շատ չփնտրեցի, քանի որ մինչ այդ հարյուրավոր անգամներ անցել էի այդ շարքերի միջով ու ամեն ինչի մասին մորս հետ մանրամասն պայմանավորվել: Ուստի միանգամից մոտեցա դեմքով ծանոթ տղաներից մեկին ու նրանից տասը հատ ձկնային պահածո գնեցի՝ հատը երեսուն ռուբլով: Հարյուր հիսուն ռուբլին համենայնդեպս պահեցի այլ ծախսերի համար: Ու վերադարձա տուն իբրև հերոս: Տասը հատ պահածոն տանը եղած մակարոնեղենի հետ մեզ մի տասը օր հերիք էր: Առջևում էլ գարունն էր՝ պայծառ արևով ու հուսով լի:
* * *
Աղայանի «Անահիտ» հեքիաթից ես մի կարևոր դաս էի առել. ամեն մարդ՝ լինի թագավոր կամ ռամիկ, պետք է մի որևէ արհեստի տիրապետի: Դա փրկեց Վաչագան թագավորի կյանքը: Ես գորգ գործելու հմտություն չունեի, սակայն այնպես ստացվեց, որ մի բարի վարպետ ինձ սովորեցրեց դաշնամուր վերանորոգել ու լարել: Սիրեցի այդ գործը: Համալսարանի նկուղներից մեկում մի ջարդված ու լքված դաշնամուր կար, որը ճակատագրի հեգնանքով մեծն Կոմիտասի անունն էր կրում: Վերանորոգեցի այդ դաշնամուրը, լարեցի, ու հաջողվեց նրանից երաժշտություն կորզել: Հետո ծանոթներիս օգնությամբ սկսեցին ինձ պատվերներ գալ՝ հիմնականում Երևանի մոտակա գյուղերից ու ավաններից: Մի կերպ հասնում էի այդ գյուղերը, տանտերերի կասկածամիտ հայացքների ներքո վերանորոգում նրանց դուստրերի միակ հույսը՝ սև ու սպիտակ ստեղներով, ստանում ինձ հասանելիք դրամը, այդ փողով հենց գյուղի խանութից հաց գնում ու շտապում տուն: Հետո դա էլ մեռավ, քանի որ հեռախոսային ցանցն անջատվեց ու կապի որևէ միջոց չկար: Եվ այն պահին, երբ թվում էր, թե այլևս ելք չկա, ես հիշեցի «Նշանավոր մարդկանց» ու նրանց մասին պատմող հատորները: Տասը օրվա կյանք… Նշանավոր մարդիկ ինձ ու մերձավորներիս տասն օրվա կյանք նվիրեցին: Դա միանգամայն բավական է նրանց պատմական առաքելությունը հիմնավորելու համար:
* * *
Ես միշտ երազում էի օգնել հորս նրա ծանր օրերում: Առաջներում, երբ զարթնում էի՝ նա արդեն գնացած էր լինում իր գործարանը, իսկ երեկոյան հաճախ տուն էր վերադառնում, երբ ես արդեն անկողնում էի լինում: Հիմա եկել էր պահը, երբ ես նրան պիտի փոխարինեի կյանքի անծայրածիր ու դժխեմ հերթում: Եվ դա իրականացավ բառացիորեն:
Ամեն թաղամաս իր հացի խանութն ուներ: Երեկոյան հայրս գնաց մեր խանութը ու հերթ պահեց: Մի երկու ժամ անց ես գնացի նրան փոխարինելու: Արդեն մթնում էր: Հաց չկար, այլ միայն հույս, որ վաղ թե ուշ կբերեն: Ընկերներով նստոտել էինք խանութի քարե սալերին ու զրուցում էինք, հիշում մեր բանակային օրերը, պատմում ու խորհում անցյալի ու ապագայի մասին… Բոլորս էլ վստահ էինք, որ մի օր լավ է լինելու, ու կյանքն իր երեսուներկու ատամներով ժպտալու է բոլորիս:
Հանկարծ լուր տարածվեց, որ հացի մեքենան հասնում է: Մեր բազմությունը միանգամից տասնապատկվեց: Սակայն սին լուրեր էին դրանք: Գիշերվա երկուսին մեկն ասաց, որ ներքևի թաղամասում հաց են ստացել: Մեր բազմությունը զսպանակի պես բացվեց մինչև տեսանելի եզրը, և, երբ պարզվեց, որ այդ լուրն էլ է սուտ, կրկին զսպանակի պես սեղմվեց ու կուչ եկավ խանութի սառչող քարե աստիճանների շուրջբոլորը: Հետո մայթով իջնող մեկն ասաց, որ մեր հացի մեքենան վերին թաղերում արդեն վաճառել է հացը ու գնացել… Դա արդեն մեր թիկունքին հասցված դաշույնի հարված էր…
Բայց հրաշքներին հավատացողն է միայն ականատես լինում դրանց: Ես հավատում էի: Ընկերներս էլ ինձ պես էին: Կամ էլ՝ պարզապես հնարավոր չէր պատկերացնել, թե ինչպես ենք առանց հացի տուն դառնալու…
Առավոտյան հինգին, երբ վաղորդայնի շողերը սկսեցին ցրել գիշերվա անհույս խավարը, մայթով մի տղա էր բարձրանում՝ ձեռքին տաք մատնաքաշ հացեր: Մի՞թե դա հրաշք չէր… Անմիջապես շրջապատեցինք նրան ու իրար ընդհատելով հետաքրքրվեցինք, թե որտեղից է հայթայթել այդ գանձը:
– Մալաթիայի հացի խանութում: Կես ժամ առաջ են ստացել: Հերթ էլ չկա:
Մնացածը տեխնիկայի ու հնարամտության հարց էր: Հենց այդ պահին Կոմիտասի պողոտայով մի հնամենի տրամվայ էր իջնում: Մենք ձևականությունների հավես ու ժամանակ չունեինք: Պարզապես կտրեցինք տրամվայի առաջն ու կիսաքուն վարորդին առաջարկեցինք մեզ բոլորիս հասցնել Մալաթիայի հացի խանութ: Պայմանավորվեցինք վճարել յուրաքանչյուրիս համար մեկ ռուբլի: Վագոնավարն ուրախությամբ համաձայնեց, քանի որ հենց այդ կողմ էր գնում: Առանց կանգառներում կանգ առնելու, տասնհինգ րոպեից հասանք բաղձալի խանութի մոտ: Պարզվեց, որ ամեն ինչ ճիշտ է՝ խանութում լիքը հաց էր ու հերթ չկար: Մեր ամբոխը վայրկենապես վերացրեց այդ պատմական անարդարությունը: Քանի որ հացն առատ էր՝ յուրաքանչյուրին տասական հաց էին տալիս: Հատն էլ՝ տասը ռուբլի: Ինձ մոտ հարյուր հիսուն ռուբլի կար: Սակայն, երբ հերթն արդեն ինձ էր մոտենում, վերջերից խնդրեցին հինգական հացից ավել չտալ, որ բոլորին հասնի: Սակայն դա ինձ համար մեծ աղետ չէր: Ինձ հասանելիք հինգ հացն առնելուց հետո ես պարզապես երկրորդ անգամ հերթ կանգնեցի՝ նախապես շրջելով բաճկոնս, որ չճանաչվեմ: Ու հինգ հաց էլ գնեցի: Դա իմ երջանկության գագաթնակետն էր:
Լուսաբացին մտա տուն, բոլոր տասը հացերը տեղավորեցի խոհանոցի սեղանին, ծածկեցի սրբիչով ու հանգիստ խղճով քուն մտա: Ես երջանիկ էի և հպարտ: Եվ կարող էի երկու-երեք օր հացի հերթ չկանգնել գիշերները, այլ տանը մնալ ու կտրվել հերթ կանգնելու անպատիվ անհրաժեշտությունից:
* * *
Կեսօրին արթնացա ու շտապեցի խոհանոց՝ եսասիրությունս գովասանք էր պահանջում: Սակայն, ի զարմանս ինձ, խոհանոցում ընդամենը երկու հաց էր մնացել: Զարմանքս հայտնեցի մորս, որն այդ պահին օրվա համեստ ուտեստի պատրաստություն էր տեսնում:
– Ինչու երկո՞ւ հաց,– զարմացավ նա:– Հայրդ գնում էր այգին մշակելու և երկու հաց տարավ հետը: Երկու հաց պարտք էինք հարևանին՝ վերջապես վերադարձրեցի: Երեք հաց տվեցի եղբորդ. նրանց տանն էլ հաց չկա: Իսկ մեկն արդեն կերանք առավոտից… Նստիր մի բան կեր, տղա ջան:
Ես նստեցի, բայց չկարողացա ուտել: Մորս ասացի, որ տղաներով կերել ենք: Տարօրինակ զգացում էր համակել ինձ՝ ուրախության ու անձկության գարշելի մի խառնուրդ:
* * *
Առավելապես ցերեկային պարապությունս ցրելու համար քայլեցի դեպի գրախանութ: Ուզում էի իմանալ «Նշանավոր մարդկանց» ճակատագիրը: Դրանք արդեն չկային: Անծայրածիր գրադարակների վրա շարված էին գրքեր, նոստրադամուսյան բախտագուշակներ ու ամենատարբեր աղանդների հանրամատչելի ձեռնարկներ, անհայտ արտադրության ու բաղադրության կարծր բլիթներ ու կոնֆետներ, մոմեր, չոր սպիրտ ու սև օճառ… Այդ օրերին խանութներում, այդ թվում՝ գրախանութներում, ամեն ինչ էին վաճառում: Անգամ զուգարանի թուղթ, որն արժեր երեսուն ռուբլի: «Մի տուփ պահածո կամ երեք հաց»,– մտածեցի ես անհույս տագնապով…
Զուգարանի թղթի անմիջական հարևանությամբ շարված էին Բորխեսի հատընտիրի միատեսակ գրքերը՝ հատը մեկ ռուբլի… Սրտիս միջով կայծակ անցավ… Ախր ինչ-որ մեկը կգնի Բորխեսի հատընտիրը ու, անգամ առանց բացելու, կօգտագործի իբրև վառելիք կամ զուգարանի թուղթ… Ես նույնիսկ մտքումս անկարող էի հաշտվել դրա հետ… Ձեռքս առա գրքերից մեկը. տպագրված էր այն օրերի համար աներևակայելի մեծ տպաքանակով՝ դեղնավուն անորակ թղթի վրա: Կազմը բարակ էր, էջերն իրարից դուրս էին գալիս… Անգամ վիրավորական էր Բորխեսի համար… Վախվորած ձայնով դիմեցի արևածաղիկ չրթող գործակատարին.
– Քանի՞ օրինակ ունեք պահեստում:
Կինը զարմացած ինձ նայեց: Ասես չուզենալով՝ շրջվեց ու հաշվեց գրքերը:
– Քառասունհինգ հատ:
– Տվեք, բոլորը տվեք,– գրեթե պահանջեցի ես:
Կինը ոտքից գլուխ չափեց ինձ: Հաստատ մտածեց, որ ապուշ եմ, քանի որ նման կատակների ժամանակ չէր:
– Հո չե՞ս տանում վառելու,– հարցրեց:
– Ընդհակառակը,– գլուխս տարուբերեցի ես:
Գրեթե առանց հայացքն ինձանից կտրելու, նա բոլոր հատորները շարեց իմ առջև, կրկին համրեց ու ասաց.
– Քառասունհինգ ռուբլի:
Ես վճարեցի: «Մինչև վերջին նաքարակիտը»… Գրքերը ոտքով հասցրեցի տուն ու թաքցրեցի «Նշանավոր մարդկանց» դատարկված խորշիկում:
* * *
«Նշանավոր մարդիկ», այդ թվում՝ Ներուն ու աֆրիկյան ցեղի առաջնորդը, փրկեցին ինձ, իսկ ես փրկեցի Բորխեսին: Կյանքի անիվը մի ամբողջ շրջապտույտ արեց: Բորխեսի հատորները նվիրեցի ընկերներիս ու պարզապես լավ մարդկանց: Մի քանի օրինակ էլ դեռ մոտս են:
Հետո, երբ վերականգնվեց փոստային կապը, ինչ-որ տեղից պեղեցի Բորխեսի հասցեն ու նրան նամակ գրեցի: Պարզապես ուզում էի երախտագիտությունս հայտնել ծանր օրերիս ինձ նեցուկ լինելու համար: Մարդ մնալուս համար: Չէ՞ որ անասնական անդունդից ինձ ընդամենը մի քայլ էր բաժանում…
* * *
Ամիսներ անց նամակս ետ եկավ՝ կից գրությամբ. Բորխեսը տարիներ առաջ իր մահկանացուն էր կնքել Շվեյցարիայի հեռավոր մի քաղաքում: Մի պահ տխրեցի, սակայն հետո ժպտացի: Ինչո՞ւ: Երբեք ոչ մեկին չեմ ասի: Դա իմ ու Բորխեսի գաղտնիքն է: