– Իսկ որևէ երջանիկ պահ ունեցե՞լ ես: Նկատի ունեմ վերջերս…
Միանգամից չպատասխանեց: Մի լուսավոր շող անցավ մշուշոտ ու կատարակտով հիվանդ աչքերի միջով: Նույնիսկ ժպիտի պես մի բան հայտնվեց երեսին ու կարծես նոր մարդ դարձավ:
– Այո, եղել է… Յոթ տարի առաջ աղջիկս ծնվեց: Այնքան էի երազում դրա մասին: Ուզում էի մորս անունը տալ նրան՝ Աշխեն, սակայն կինս չհամաձայնեց: Ասաց, որ այդ դեպքում նույն ճակատագրին կարժանանա: Իսկ դա մենք չենք ուզում… Աստված չանի… Մայրս ահավոր կյանք է ունեցել… Բայց գիտե՞ք ես ո՜նց եմ սիրում աղջկաս, ու նա՝ ինձ… Դա ուրիշ կապ է, բառերով ասելու չէ… Դե տղայիս էլ եմ սիրում իհարկե, բայց տղաս արդեն մեծ է՝ տասնյոթ տարեկան: Շուտով բանակ են տանելու: Իսկ աղջիկս… Հա, ի՞նչ էի ասում. մի քանի ամիս առաջ աղջկաս կոնֆետներ նվիրեցի: Դուք պիտի տեսնեիք նրա ուրախությունը… Իսկ դուք ձեր աղջկան երբևէ կոնֆետներ նվիրե՞լ եք:
– Այո, իհարկե,– ծոր տվեցի ես՝ չցանկանալով ասել, որ աղջիկս հաճախ չի էլ ուտում այդ կոնֆետները: Մնում են տանը ու փչանում:
– Դե ուրեմն՝ ինձ կհասկանաք… Աղջիկս համարյա արտասվեց… Ես էլ չդիմացա՝ սիրտս լցվեց… Վերջին անգամ չեմ էլ հիշում երբ էր շոկոլադե կոնֆետներ կերել…
Խոսակիցս լռեց: Հետո քաշեց էժանագին ծխախոտից ու մի խոր հոգոց հանեց:
– Իսկ ուրի՞շ դեպք,– փորձեցի փոխել խոսակցության թեման:
Մարդը մատով թափ տվեց ծխախոտի մոխիրն ու ոտքով տրորեց ասֆալտին ընկած մոխրագույն զանգվածը:
– Մի անգամ էլ է եղել,– ասես դժվարությամբ հիշելով դանդաղ խոսեց նա:– Այդ օրը կինս ինձ տուն չթողեց: Ասաց՝ մինչև փող չբերես – տուն չգաս: Անօգուտ ու անհույս թափառեցի քաղաքով: Ոչ գործ գտա, ոչ էլ փող: Մի կերպ տեղավորվեցի այգու նստարանի վրա: Հոգնածությունից ոտքերս ծալվում էին, իսկ խառնիճաղանջ մտքերից թվում էր գլուխս կպայթի: Շատ էի ուզում աղջկաս տեսնել: Գոնե հեռվից… Հետո ոստիկանները եկան ու ինձ դուրս արեցին այգուց: Ծվարեցի մի լքված ու կիսաքանդ շենքում՝ ինձ պես ուրիշների հետ: Քնել այդպես էլ չհաջողվեց: Մյուս օրն էլ աննպատակ թափառեցի շինհրապարակներում, Ազգային ժողովի շենքի մոտ: Ուզում էի կամ գործ գտնել կամ էլ երևի մեկի ոտքերն ընկնել ու օգնություն խնդրել: Դա էլ չստացվեց: Երեկոյան կողմ հայտնվեցի ինչ-որ հիվանդանոցի բակում: Հիվանդատեսի ժամն էր: Խառնվեցի մյուս մարդկանց ու ներս սողոսկեցի՝ իբր թե գնում եմ իմ հիվանդին տեսնելու: Պահակներն ինձ երևի չնկատեցին: Համենայնդեպս՝ բան չասացին: Քայլեցի միջանցքներով ու նկատեցի, որ ամենածայրի սենյակներից մեկում լույս չի վառվում: Զգուշորեն հրեցի դուռը՝ իրոք մարդ չկար: Ամեն տեսակ հիվանդանոցային սարքեր էին լցված այդ սենյակում՝ արդեն շարքից ու գործածությունից դուրս եկած: Նույնիսկ մի հիվանդասայլակ կար: Երևի տեսել եք՝ դրանով հիվանդներին են տեղափոխում պալատից պալատ կամ շտապ օգնության մեքենայից հիվանդանոց…
Խոսակիցս մի անգամ էլ քաշեց իր ծխախոտից ու շարունակեց.
– Հա, ի՞նչ էի ասում… Ուրեմն մի քիչ էլ պտտվեցի այս ու այն կողմ: Աղբամանում սննդի մնացորդներ գտա ու կերա: Երևի հիվանդներն էին թափել: Կերա ու պառկեցի այդ սայլակի վրա: Պատկերացնո՞ւմ եք՝ ամբողջ գիշեր մեռածի պես քնել եմ: Ներքուստ սպասում էի, որ պահակները կմտնեն ներս, կգտնեն ինձ ու շան ծեծ կտան, բայց այդպես էլ ոչ ոք չմտավ: Դա հրաշք էր, իսկական հրաշք… Այդ գիշեր լավ անձրև եկավ, իսկ ես տաք ու չոր մի տեղում էի… Մյուս օրը գաղտագողի դուրս ծլկեցի ու փախա: Երեկոյան կրկին փորձեցի ներս սողոսկել, բայց այս անգամ պահակները նկատեցին ինձ ու ներս չթողեցին…
Մարդը կարծես ժպտաց, խոր հոգոց հանեց, նայեց արդեն մատները վառող ծխախոտին, մի տեսակ ափսոսանքով ցած նետեց, ոտքով ճմռեց ու ասաց.
– Այ դա երջանիկ օր էր…
Հետո կարծես մի բան հիշեց.
– Իսկ կարո՞ղ եմ ձեր հեռախոսից մի զանգ անել… Մի քանի վայրկյան միայն: Ուզում եմ աղջկաս ձայնը լսել: Ի սեր Աստծու… Իմ հեռախոսում գումար չկա…
– Իհարկե, զանգիր,– համաձայնեցի ես ու նրան մեկնեցի հեռախոսս:
Մարդը վախվորելով ձեռքն առավ իմ թանկ սարքը, զգուշությամբ շոշափեց, ապա, երևի գլուխ չհանելով կամ էլ վախենալով, որ հանկարծ կփչացնի, խնդրեց, որ ես հավաքեմ համարը: Հավաքեցի ու նրան փոխանցեցի:
Խոսում էր Բաքվի փախստականներին հատուկ առոգանությամբ՝ իրար խառնելով հայերենն ու ռուսերենը: Ես մի կողմ հեռացա, որ հանգիստ խոսի: Մի րոպեից ինքը մոտեցավ ինձ: Վերադարձրեց հեռախոսս ու ասաց.
– Կինս չթողեց, որ լսեմ աղջկաս ձայնը…
Նրա մշուշոտ աչքերում փայլում էին արցունքի կաթիլները…
* * *
Տասնյակ հազարավոր հայ փախստականների ճակատագրի նման էր նրա ճակատագիրը: Լավ թե վատ ապրել էին Բաքվում մինչև վերջին կոտորածները: Հետո եղբոր ու ծնողների հետ մազապուրծ էին եղել ու հասել Հայաստան: Հնարավորություն կար նաև Ռուսաստանում հաստատվելու, սակայն որոշել էին մնալ ու ապրել Հայաստանում:
Իշխանությունները նրանց Երևանից դուրս գտնվող Բանավան անունով բնակավայրում մի տնակ (քոթեջ՝ ինչպես ինքն էր ասում) ու փոքրիկ տնամերձ էին հատկացրել: Հետո եղբայրը տեղափոխվել էր Ռուսաստան, իսկ ինքը ամուսնացել էր ու սկսել օջախ կառուցել: Տնամերձ հողամասում ծառեր էր դրել, որոնք շուտով չորացել էին, քանի որ մոտակա ջրանցքի ջրերի վրա Բանավանի տարածքից ընտրված ու ընտրողներին դրախտային ապագա խոստացած մեծահարուստ պատգամավորը փոքրիկ ՀԷԿ էր կառուցել ու կտրել ոռոգման ջուրը: Իսկ խմելու ջուրը օրական հազիվ երկու ժամ էին տալիս: Դրանով ծառեր չես ջրի:
Սկսել էր առևտրային միջնորդությամբ զբաղվել: Փողոցից փողոց, տնից տուն ընկած փորձում էր վաճառել խանութների չվաճառվող ապրանքն ու դրանից իր համեստ տոկոսները ստանալ: Բայց նախկին հրշեջի մեջ առևտրականի ջիղ չկար, ուստի շուտով այդ գործն էլ մեռավ: Այստեղ-այնտեղ սևագործություն էր անում ու մի կերպ պահում տունը՝ աղջկան մի կոնֆետ գոնե նվիրելու գաղտնի փափագով:
Բայց դե՝ կարկուտը խփած տեղն է խփում: Շուտով հայրն անկողին ընկավ ու մահացավ լյարդի քաղցկեղից: Մայրն էլ անկողին ընկավ: Երեխաները մեծանում էին, ապրուստը՝ թանկանում: Հետո սովորեց ամիսը մեկ արյուն հանձնել ու դրա դիմաց ութ հազար դրամ ստանալ, որ իր համար հսկայական գումար էր: Սակայն ծակուծուկերն այնքան շատ էին, որ այդ գումարից աղջկան որևէ բան չէր կարողանում առնել:
Մի անգամ ինձ պատմեց, որ երազում է մայիսի մեկին աղջկան քաղաք բերել ու ցույց տալ քաղաքը, մի բան հյուրասիրել… Մի փոքր գումար տվեցի նրան: Ապշահար ընդունեց նվերս, խոնարհվեց ու շնորհակալություն հայտնեց: Հետո վազեց տուն, որ ուրախացնի աղջկան: Մի քանի օր անց ինձ պատմում էր, թե ինչպես էր աղջկան բերել Երևան, ման տվել, կարուսել նստեցրել, պաղպաղակ ու կոնֆետ հրամցրել… Այդ պահին երջանկությունից աչքերը կրկին լցվել էին արցունքներով:
– Գիտե՞ք, ես երբ փոքրիկ տղա էի՝ մայիսի մեկին հայրս ինձ ու եղբորս տանում էր տոնական շքերթի: Հետո էլ համեղ բաներ էր գնում մեզ համար… Իսկ ես ոչինչ չեմ կարողանում անել իմ զավակների համար: Տղաս ընդհանրապես չի խոսում հետս: Անգամ չի բարևում: Մի անգամ միայն ասաց՝ դու ի՞նչ հայր ես որ… Կինս միայն փող է պահանջում, ինձ «փալաս» անվանում ու տնից դուրս անում… Սպառնում է թողնել-գնալ… Մի անգամ արդեն գնացել է: Հազիվ ետ բերեցի: Ես չեմ ուզում կորցնել ընտանիքս… Միայն աղջիկս է կարոտում ինձ երևի… Ի՞նչ անեմ ես, չգիտեմ… Փող չկա, աշխատանք չկա, ուտելիք չկա, հույս չկա… Երբ գալիս էինք Հայաստան՝ այնքան իղձեր ունեինք…
* * *
Փորձեցի նրա համար պարզունակ մի աշխատանք գտնել, սակայն չկարողացա: Իմ ոլորտում միայն բարձր պատրաստվածության և հիմնականում ջահել մասնագետների կարիք կա: Մի տեղ գտա շինարարությունում, սակայն չկարողացավ աշխատել, քանի որ առողջությունը լրիվ քայքայված էր: Հազիվ էր ոտքի վրա կանգնում, մարմինը կարծես փտում էր ինչ-որ անհասկանալի ախտից կամ միգուցե և ներքին ապրումներից… Ո՞վ գիտե… Մարդն աչքի առաջ կործանվում էր:
Փորձել էր մոտենալ մեծահարուստներից մեկին ու օգնություն խնդրել, սակայն թիկնապահները նրան ծեծելով քշել-հեռացրել էին… Վերջերս կանգնում էր կինոթատրոնի մոտ այն հույսով, որ մեկն ու մեկը կնկատի իրեն ու կօգնի: Արդեն քանի օր կրկին փողոցներում էր քնում:
– Իսկ ի՞նչ երազանք ունես,– հարցրեցի նրան, երբ տեսա փողոցում կանգնած:
– Ուզում եմ քնել… Քնել ու չզարթնել… Երնեկ այն օրվան, երբ հիվանդանոցում քնեցի…
Մի գլանակ հյուրասիրեցի: Կեսը ծխեց մեծ զգուշությամբ ու ակնածանքով: Հետո թքոտեց մատը, հանգցրեց այրվող ծայրն ու պահեց թաշկինակի մեջ: Երևի հետո ծխելու համար:
– Դուք խելացի մարդ եք: Ասացեք ինձ՝ ի՞նչ անեմ… – Ինձ դիմեց նա:
Գիտեի՞, որ ասեմ: Խորհուրդ տվեցի աղոթել:
– Դա միշտ օգնում է,– ասացի ես մի բան ասած լինելու համար: Հարուստն աղքատին մանր է բրդում…
– Ես միշտ աղոթում եմ: Բոլոր տեր հայրերն ինձ արդեն անգիր գիտեն… Բայց դա չի օգնում:
Լռեցինք: Հանկարծ նա ասաց.
– Եթե ինձ ասեն՝ մարդ սպանիր – առանց վարանելու կսպանեմ: Միայն թե վճարեն դրա դիմաց:
– Դե-դե,– կտրուկ միջամտեցի ես:– Հեռու մնա այդ մտքերից: Դա լավ ճանապարհ չէ:
– Բա ի՞նչ անեմ,– մի տեսակ ընդվզեց զրուցակիցս:– Անգամ գողություն չեմ կարողանում անել: Ձեռքս չի գնում… Ուժս էլ չի պատում…
– Պետք չէ ո՛չ գողություն, ո՛չ էլ սպանություն անել,– ասացի ես: Հետո նրան մի քիչ փող տվեցի ու ծխախոտիս կիսատ տուփը:
– Աստված մի դուռ կբացի, հույսդ մի կորցրու:
Մարդը ցանկանում էր ծնկի իջնել ու շնորհակալություն հայտնել, բայց ես թույլ չտվեցի:
– Իմ դուռը բացողը դուք եք, ուրիշ ոչ ոք… Անգամ արյունս չեմ կարողանում հանձնել: Ամիսը մեկ հանձնում եմ և ութ հազար դրամ ստանում… Բայց դեռ մեկ ամիսը չի լրացել…
* * *
– Պապա, ինձ համար կոնֆետ կառնե՞ս:
Մարդը մի պահ վարանեց, ապա, ինչ-որ բան մտաբերելով, պատասխանեց.
– Իհարկե, բալիկս… Անպայման կառնեմ…
Արյան ընդունման ամբուլատորիայում հերթ էր: Իր պես մարդիկ էին կանգնած: Աղջիկը հետաքրքրությամբ զննում էր պատերին ամրացված պաստառները ՁԻԱՎ-ի և այլ հիվանդությունների տարածման ու կանխարգելման մասին: Երբ հերթը հասավ՝ մոտեցավ գունագեղ զգեստի վրայից սպիտակ խալաթ հագած աշխատակցուհուն ու մեկնեց անձնագիրը:
Աշխատակցուհին ուշադիր նայեց անձնագրին, ապա ինչ-որ բան կտկտացրեց համակարգչի վրա ու զարմացած վրա բերեց.
– Գժվե՞լ եք: Ախր դուք քսան օր առաջ եք արյուն հանձնել: Այսքան հաճախ չի կարելի հանձնել: Հետո կգաք:
Մարդն աղոթողի պես իրար միացրեց ձեռքերի ափերն ու լացակումած ասաց.
– Աղաչում եմ ձեզ… Վերցրեք իմ արյունը: Ինձ փող է պետք… Աղջիկս սոված է…
Ամբուլատորիայի աշխատակցուհին մի հայացք նետեց մանկահասակ աղջնակի կողմը, ապա նայեց մարդու երեսին ու ասաց.
– Լավ, բայց ստորագրեք այս թուղթը, որ պատասխանատվությունը ձեր վրա է միայն:
– Ես կստորագրեմ, ամեն ինչ կստորագրեմ,– դողդողացող ձեռքերով ու լացակումած մարդը վերցրեց գրիչը: Չնկատեց անգամ, որ արցունք կաթաց հիվանդանոցային թերթիկի վրա ու լղոզեց իր ստորագրությունը:
Արյունը հանձնելուց հետո ստացավ իր ութ հազար դրամն ու աղջկա ձեռքը բռնած քայլեց դեպի ժպտացող երեխաների պատկերներով զարդարված ապակիներով նպարեղենի խանութը: Արցունքները խեղդում էին կոկորդը, իսկ մեծ աշխարհը պտտվում էր աչքերի առջև… Եվ միայն աղջկա տաք թաթիկն էր իրեն կապում անտանելի դարձած կյանքին:
– Գիտե՞ս, պապա, ինձ ասել են, որ կախարդական կոնֆետներ կան: Ուտում ես, ցանկություն պահում ու քնում: Իսկ առավոտյան ցանկությունդ կատարվում է:
– Իսկ դու ի՞նչ ցանկություն ունես,– մի կերպ հարցրեց:
– Ես ուզում եմ, որ մեր տան կողքի ծառերը կանաչեն ու մեծանան: Նաև ուզում եմ, որ դու ինձ հաճախ զբոսանքի տանես:
Մարդը ծուռ ժպտաց ու լարեց ողջ կամքը, որ աղջիկը հանկարծ չտեսնի արցունքները…
* * *
Կյանքը սիրում է զավեշտական խաղեր խաղալ մարդկանց հետ: Ոստիկանության քննիչը հեռախոսի մեջ իմ համարն էր գտել ու կանչել ինձ: Թեթև գլխապտույտ զգացի, ու մի պատկեր եկավ աչքերիս. միշտ երազում էր հիվանդանոցային նմանատիպ մի պալատում պահակներից թաքուն քնել ու այլևս չզարթնել… Միգուցե հենց այս պալատում էր քնել աշնանային անձրևոտ ու ցուրտ մի գիշեր:
Գտել էին փողոցում ու բերել այստեղ: Սակավարյունությունից ուշքը կորցրել էր ու ընկել: Փրկելու հույսեր չկային, քանի որ սիրտն այլևս չէր պայքարում:
Ասում են՝ մտքերն առարակայանալու հատկություն ունեն: Ո՞ւր մնաց թե աղոթքները: Աստված տվել էր նրան իր երազածը: Գրպանում էլ հասարակ մի քանի կոնֆետներ գտան, որ երևի աղջկա համար էր պահել: Քննիչը հարցրեց ընտանիքի մասին: Ասացի այն, ինչ գիտեի: Շատ բան չգիտեի:
* * *
Բանավանի ամայի, ասես անիծյալ ու անջրդի հողերի մեջ ծվարած տնակի շուրջը մի քանի չորացած ծառեր էին միայն: Շեմին մանկահասակ մի աղջնակ էր: Երևի հորն էր սպասում ու կախարդական կոնֆետներին…