Կեսօրյա ժամերգություն էր Ս. Աստվածածին եկեղեցում: Քահանան՝ հոգնած ու ձանձրալի առոգանությամբ, անգիր արած հատվածներ էր արտասանում Ավետարանից ու ինչ-որ հնամաշ աղոթագրքից: Նրա ձայնը հազիվ հասնում էր եկեղեցում ծվարածներին՝ հիմնականում տարեց կանանց ու մի քանի աղջիկների: Օդում ինչ-որ անսովոր աշխարհիկ օտարություն էր զգացվում, որն ավելի շուտ քահանայի ձայնից էր գալիս, քան կիսաբաց փայտե դռնից հասնող փողոցի ժխորից: Մոմավաճառ կինը մոտեցավ ու ծածկեց դուռը: Օդի ալիքն ալեկոծեց ավազի մեջ այրվող մոմերի վախվորած կրակները: Դրանց մոտ կանգնած ու անձայն աղոթող կինը վերջին անգամ խաչակնքեց, ենթագիտակցական շարժումով ուղղեց սև գլխաշորն ու կամացուկ դուրս եկավ եկեղեցուց:
Նույն անշուք եղանակն էր: Արդեն հունիսի վերջն էր, սակայն ամառն ասես վախենում էր իր տիրապետությունը հաստատել երկարատև ձմեռվանից ու հպանցիկ գարունից հետո: Բայց այն միտքը, որ առաջիկա մի քանի ամիսները տաք են լինելու, և տունը տաքացնելու անհրաժեշտություն չի լինելու, արդեն իսկ ջերմություն էր հաղորդում կնոջը: Նա գլխից իջեցրեց շորն ու փաթաթեց վզի շուրջը: Ներկած մազերի տակից երևացին սպիտակող արմատները:
Արդեն մի քանի ամիս էր, որ գրեթե ամեն օր եկեղեցի էր մտնում: Ինքն իրեն հավատացյալ չէր համարում այդ բառի ընդունված իմաստով, սակայն հույսը միայն երկնքի հետ էր: Անգամ Ավետարան չէր կարդում՝ ինքն իրեն արդարացնելով, որ չունի: Մի անգամ տեսել էր մի կրպակում, հարցրել գինը, ու բանը դրանով էլ վերջացել էր: Ավելի կարևոր ծախսեր ունեին անելու, քան Ավետարան գնելը: Ինչ-որ հավատացյալներ թղթեր էին տվել եկեղեցու բակում, որ երբեմն թերթում-նայում էր: Կարծես ներքուստ չէր կարողանում ստիպել իրեն, որ լրջորեն կարդա, սակայն անորոշ մի բանի հավատում էր ու հույսով սպասում: Ուզածն էլ մեծ բան չէր՝ որ տանը տաք լինի, զավակները կուշտ, ամուսինն էլ, որ վաղուց պիտի թոշակի անցած լիներ, ստիպված չլինի մինչև ուշ աշխատելու: Ավագ տղաների համար այնքան էլ անհանգիստ չէր: Նրանք արդեն հասունացել էին: Ավելի շատ փոքրի մասին էր մտածում, որ նորմալ սնունդ ստանա: Ուսանող տղա էր, ուղեղին սնունդ էր պետք՝ ընկույզ, մեղր, միրգ, շոկոլադ… Վերջին մտքի վրա շրթունքը կծեց. ինքն էլ էր շատ սիրում շոկոլադ: Առաջներում ամուսինը գործուղումներից միշտ բերում էր իր համար: Հիմա ինչ-որ անհասկանալի ու անհամ բաներ էին վաճառում, որից շոկոլադի հոտ անգամ չէր գալիս, իսկ իսկականն այնպիսի գին ուներ, որ միայն երազել կարելի էր: Իսկ տղան պարապում է, պետական քննություններ հանձնում, որ համալսարանն ավարտի ու Աստծու հաջողությամբ մի տեղ դասավորվի: Միգուցե նաև արտասահման գնա: Այս մտքից միշտ նողկացել ու զայրացել էր, սակայն վերջերս շատ էր մտածում դրա մասին: Ի՞նչ կա որ: Թող գնա, մի բանի հասնի, անհոգ կյանքով ապրի մի անհոգ երկրում: Հետո մի օր կվերադառնա, երբ արդեն կայացած մասնագետ լինի: Հո դրսերո՞ւմ չի ամուսնանալու: Մի լավ աղջիկ կգտնի, լավ ընտանիք կկազմի, լավ թոռներ կպարգևի իրենց…
Բայց այս ամենը միայն լուսավոր երազներ էին: Իրականն այն էր, որ տանը համարյա ուտելու բան չկար: Հիշեց քահանայի խոսքերը, որ մեխվել-մնացել էին ուղեղում. «Մի՛ սպանիր, մի՛ մեղանչիր, սուտ վկայություն մի՛ տուր, գողություն մի՛ արա…» Այս ամենից ինքն այնքա՜ն հեռու էր: Ինչո՞ւ էր քահանան ամեն անգամ նույնն ասում: Փոխանակ մարդկանց հույս տար՝ լավ օրվա սպասումով… Սպանություն, գողություն… Ո՞ւմ համար են դրանք…
Քայլերն ուղղեց դեպի շուկա, որ շատ հեռու չէր: Տղայից փող էր վերցրել (ուսանողական թոշակն էր՝ լավ սովորելու համար) ու շտապում էր առևտուր անել: Հատուկ կեսօրից հետո էր գնում, որ գներն ավելի ցածր լինեին: Այդ օրինաչափությանը վաղուց էր ծանոթ, բայց առաջներում դրան մեծ կարևորություն չէր տվել: Ավելի հարմար էր առավոտյան անել առևտուրը ու օրվա մնացած մասն անցկացնել տանը՝ ճաշ պատրաստելով: Սակայն, ինչ սկսեցին ցուրտ ու մութ տարիները, ամեն մի կոպեկը հաշված էր: Թոշակ չէր ստանում: Պետությանը չէր հետաքրքրում, որ երեք զավակ է պահել-մեծացրել: Ամուսնու ստացածը հազիվ մեկ շաբաթ էր հերիքում: Ուստի մի կերպ, երեսը պնդացնելով, տղաներից էր վերցնում: Ինքը չէր խնդրում (ինքնասիրությունը երբեք թույլ չէր տա), բայց տղաներն էլ զգում էին ու նրբանկատ խոսքերով համեմելով՝ զոռով դնում էին ձեռքը.
– Վերցրու, մամ, առևտուր անողը դու ես, հո մենք չե՞նք…
Ու վերցնում էր՝ իրեն մխիթարելով, որ տղաները ճիշտ են ասում: Դե տղաներն էլ առանձնապես փողատեր չէին, այստեղից-այնտեղից մի բան կպցնում էին, տալիս մորը: Միակ շռայլությունը ծխախոտն էր՝ այն էլ ամենաէժանագինը: Բայց տանը աշխատում էին չծխել: Նախ՝ մայրը չէր սիրում ծխի հոտը, իսկ սենյակների պատուհանները դեռևս ձմեռվանից ամուր փակված էին: Բացի այդ էլ՝ դա խնայելու լրացուցիչ հնարավորություն էր տալիս:
* * *
Մաշված դրամապանակը գրպանում շոյելով՝ մտավ շուկա:
Բոլոր կողմերում աչք էին շոյում մրգեղենի, բանջարեղենի, մսեղենի, պանրեղենի, հացի ու լավաշի, անուշեղենի ու համեմունքների մեծ ու փոքր դեզերը՝ ներկապնակի բոլոր գույներով: Մսեղենի բաժնին անգամ չփորձեց մոտենալ՝ շատ վաղուց միսը դարձել էր աներևակայելի ու անհասանելի մի հաճույք: Երկար տնտղելուց ու բոլոր գները ստուգելուց հետո քիչ-քիչ վերցրեց՝ կարտոֆիլ, սոխ, կանաչեղեն, գազար… Հետո վախվորելով մոտեցավ մրգեղենի շարքերին: Հայաստան աշխարհի բոլոր քաղցրահամ ու գեղատես մրգերն այստեղ էին՝ կանաչ ու դեղին խնձորներ, ոսկեգույն ծիրան, սալորներ, դեղձեր… Ասես շարել էին, որ մի նկարիչ տեսնի ու նկարի այդ հրաշք գույները: Բայց առևտուր անողները քիչ էին. մարդիկ ավելի շատ նայում էին, տնտղում, ձևի համար գները հարցնում ու հեռանում:
Ինքն էլ մոտեցավ, նայեց դեղնակարմիր դեղձերին, բայց ձեռքը չառավ, քանի որ դեռևս փոքր տարիքից սրսռում էր անգամ դեղձի խավի հպումից: Ոտքը կախ գցելու համար հարցրեց գինը: Հետո գլխիկոր շուռ եկավ ու հեռացավ՝ ինքն իրեն համոզելով, որ առանց մրգի էլ կարելի է ապրել: Բայց հիշեց, որ փոքր տղան միրգ շատ է սիրում ու հիմա էլ օր ու գիշեր քննությունների համար է պարապում… Ավագ եղբայրները փոքր ժամանակ շատ են կերել, բայց նրանք իրոք առանց մրգի էլ յոլա կգնան, արդեն մեծ են, բայց փոքրը… Ախր նրա ուղեղին միրգ է պետք, վիտամիններ…
Արդեն դուրս էլ գալիս շուկայից, երբ ետևից աղմուկ լսեց: Շուռ եկավ: Ինչ-որ մեկին մի քանի հոգով ծեծում էին: Չկայացած գողը, որ միջին տարիքի մի մարդ էր, փորձում էր դուրս պրծնել ու փախչել, բայց մի քանիսը բռնել էին նրա շորերից, իսկ մյուսները փորձում էին խփել նրան՝ ձեռքերով, ոտքերով… Հետո նրան գլորեցին ցեխերի մեջ ու կարծես մի քիչ հանգստացան: Մի ջահել մոտեցավ ու ինքն էլ քացով հարվածեց ընկածին, որն ավելի խոր թաղվեց ցեխի մեջ ու անշարժացավ՝ ասես հոգին ավանդեց… Բայց մի քանի վայրկյան անց շարժվեց, մի կերպ կանգնեց ու կաղին տալով վազեց դեպի ելքը՝ աշխատելով ծածկել երեսը: Երևի որ չճանաչեն կամ էլ արյունը սրբելու համար…
– Տես, լավ էլ վազում է,– կողքից լսվեց վաճառողուհիներից մեկի ձայնը:– Քիչ են ծեծել երևի: Քոսոտ շան որդի, ինտելիգենտ հայվան… Որ ուզում ես իմանաս՝ դրանք ավելի վտանգավոր են, քան սովորական գողերը: Մի կողմից թողնես՝ մեզ կյանք սովորեցնեն, իսկ մյուս կողմից էլ՝ամենավերջին գողից էլ գող են: Էն օրն էլ մի կին էր… Դրան էլ լա՜վ սատկացրին: Բայց դրանց վառե՛լ է պետք, վառե՛լ: Շատ ենք երես տալիս…
* * *
Կինը վերադարձավ տուն: Դրեց պայուսակը, հանեց վերարկուն, կոշիկները և մտավ սենյակ: Չնայած ոչ միայն ձմեռն էր անցել, այլ նաև գարունը, չէր շտապում հրաժարվել վերարկուից ու երկարաճիտ կոշիկներից: Ձմեռվա ամիսներին ցուրտը մտել-հասել էր ոսկորներին ու հիմա հազիվ-հազիվ դուրս էր գալիս: Տաքը միշտ էլ հաճելի էր նրան:
Քայլերն ուղղեց դեպի փոքր տղայի ննջասենյակը: Տղան պարապում էր: Մորը տեսնելով՝ վեր կացավ, ողջագուրվեց ու անթաքույց ուրախությամբ վրա բերեց.
– Մամ ջան, շուկայում էիր երևի… Գիտե՞ս այսօր ինչ է եղել: Մի իսկական հրա՛շք:
– Ի՞նչ հրաշք, տղա ջան,– հարցրեց կինը, որ վաղուց հրաշքներին չէր հավատում:
– Հիշո՞ւմ ես՝ ինձ պատմում էիր, որ մի Ավետարան ես տեսել, բայց չես կարողացել գնել: Ուրեմն՝ այսօր գնացի համալսարան, ու մեկ էլ ինձ կանչեցին արհմիության սենյակ: Գնացի: Ասացին՝ քո անունով նպաստ է եկել: Շատ զարմացա, քանի որ որևէ մեկին որևէ նպաստի համար չէի դիմել: Հարցրեցի, թե ինչքան է: Ասացին: Ու գիտե՞ս ինչքան: Ճիշտ այնքան, որքան քո տեսած Ավետարանն արժե: Ստացա գումարը, միանգամից վազեցի ու գնեցի:
Տղան գրասեղանի դարակից հանեց ու մորը մեկնեց սև կազմով գիրքը:
– Սա քեզ նվեր է, մամ ջան: Աստված է ուղարկել իմ ձեռքով:
Կնոջ աչքերը թրջվեցին: Ձեռքն առավ Սուրբ գիրքը, մատներով շոշափեց, ապա գրկեց ու համբուրեց որդուն:
– Տղա ջան, բայց ախր այսքան փողով կարելի էր ուրիշ բաներ գնել՝ միս, միրգ…
– Ո՛չ, մամ,– կտրուկ ասաց տղան:– Այս փողն Աստված էր ուղարկել, որ ես քեզ համար այս Ավետարանը գնեմ: Պահիր քեզ մոտ ու անպայման կարդա:
Կինը համբուրեց որդուն, վերցրեց նվերն ու անցավ հյուրասենյակ: Նստեց պատուհանի մոտ, որ ամենալուսավոր տեղն էր, ու բացեց գիրքը: Իրենից անկախ բացեց Ղուկասի 43-ը ու կարդաց. «Որովհետև չկա բարի ծառ, որ չար պտուղ տա, և դարձյալ՝ չկա չար ծառ, որ բարի պտուղ տա, որովհետև յուրաքանչյուր ծառ իր պտղից է ճանաչվում: Փշերից թուզ չեն քաղում և ոչ էլ մորենուց՝ խաղող: Բարի մարդը իր սրտի բարի գանձերից բարին է բխեցնում, իսկ չար մարդը՝ չարն է բխեցնում, որովհետև սրտի ավելցուկից է, որ խոսում է նրա բերանը»…
Նայեց պատուհանից դուրս: Կանաչ ծառերը մեղմ օրորվում էին քամուց՝ մի ակնթարթ ծածկելով անշուք շենքերի պատկերները: Մի քանի ծխնելույզներից դեռ սպիտակ, թանձր ծուխ էր դուրս գալիս, խառնվում քամուն ու ցրվում կապույտ երկնքում: Երևի հաց էին թխում:
Գիրքը դրեց սեղանին ու անցավ խոհանոց: Դատարկեց իր գնածները, պահարանից հանեց կարմիր լոբու ամանը ու սկսեց ճաշ պատրաստել ընթրիքի համար: Երևի ավագ տղան հետը հաց կբերի: Այս օրն էլ կլուսացնեն՝ կուշտ ու հույսով սպասելով վաղվան: Իսկ փոքր տղան թող պարապի: Ավելի լավ է չխանգարի նրան: Ա՜խ, գոնե կարողանար մի քիչ միրգ կամ շոկոլադ ճարել նրա համար… Ախր ջահելի ուղեղին սնունդ է պետք, վիտամիններ…
* * *
Ավագ որդին տուն մտավ բավական ուշ: Հաց չէր բերել: Ինքն էլ շատ անտրամադիր տեսք ուներ: Վրայից էժանագին օղու հոտ էր գալիս: Երկար ժամանակ չէր խոսում: Արդեն սեղան էին նստում, ու մայրը չդիմացավ՝ հարցրեց.
– Տղա ջան, այսօր հաց չկա՞ր…
Տղան միանգամից չպատասխանեց: Նայեց պատուհանից դուրս, հետո՝ փոքր եղբորը, մյուսին, բայց մոր երեսին չկարողացավ նայել: Միայն ասաց.
– Չգիտեմ, մամ: Երևի կա, բայց փող չկա: Այսօր մեր հիմնարկությունը փակվեց: Աշխատանք չկա, ու ասացին՝ փող էլ չի լինելու առայժմ: Մեր արտադրած սարքերը ոչ մեկին պետք չեն: Չեն վաճառվում: Պատվիրատուն ասում է՝ ավելի լավ է ձեր հաստոցներն ու մետաղը վաճառեք մեզ, բայց մեր տնօրենը դրան կտրականապես դեմ է: Վաղը պիտի խոսի գործարանի նոր սեփականատիրոջ հետ: Միգուցե մի բան գլուխ գա, տեսնենք…
– Դե ոչինչ, տղա ջան, դրա համար տրամադրությունդ մի գցիր: Այսօր էլ առանց հաց կուտենք մեր ապուրը: Աստված ողորմած է՝ մի դուռ կբացի:
Տղաները զարմացած նայեցին մորը. առաջին անգամ էին նրանից Աստծու անունը լսում: Գիտեին, որ վերջերս եկեղեցի է գնում, բայց չէին կարծում, որ իրենց մայրն այդքան աստվածավախ է արդեն: Ավելի շուտ խոսակցության նյութը փոխելու համար միջնեկ եղբայրը հարցրեց.
– Բա պապային չե՞նք սպասելու:
– Ոչ, նա վաղը կգա: Այսօր գնացել է գյուղ, որ տեսնի՝ ծառերն ինչ վիճակում են: Միգուցե վաղը գա ու միրգ բերի հետը: Տեսնենք…
Գրեթե անխոս կերան ապուրը, ու ամեն մեկն անցավ իր գործին: Հեռուստացույց չունեին, ռադիոն չէր աշխատում, անելիք չկար: Դեռ լրիվ չէր մթնել, երբ անկողին մտան: Միայն փոքր եղբայրը շարունակում էր պարապել անորակ մոմի թրթռացող լույսի տակ:
Կինը ձեռքն առավ Ավետարանը, սակայն մոմ չվառեց: Մթության մեջ ասաց իր աղոթքն ու անկողին մտավ՝ հույսով սպասելով վաղվա օրվան:
* * *
Ամուսինը վերադարձավ կեսօրին մոտ:
– Մեքենա էր գալիս գյուղից: Նստեցի, հետներն եկա:
Խոսակցությունը չէր ստացվում: Կինը փորձեց մի բան ասել.
– Հաց կուտե՞ս: Սոված կլինես…
– Երևի ոչ: Հետո միասին կուտենք:
Ամուսինն անտրամադիր էր: Պետք էր նրան հանել այդ վիճակից: Կինը փորձեց խոսեցնել, որ լարվածությունը կոտրի.
– Ծառերը ո՞նց էին: Մի բան կա՞ր…
Ամուսինը խոր հոգոց հանեց ու դժվարությամբ պատասխանեց…
– Ամեն ինչ թալանել են: Նույնիսկ խակ մրգերը: Իսկ ծիրանի մեծ ծառը կտրել ու տարել են: Երևի վառելու համար… Ամբողջ գիշեր չեմ քնել: Նայում էի կտրած բնին ու լացս գալիս էր…
– Դե լավ, դարդ մի անի,– փորձեց հանգստացնել նրան կինը, թեև ինքն էլ անսահմանորեն տխրել էր այդ նորությունից:
– Ախր ո՞նց չանեմ… Միշտ ուզում էի մի ցանկապատ դնել, մի պատ շարել… Չհասցրեցի…
– Ոչ մի ցանկապատ կամ պատ գողերից չի պաշտպանում:– Մի պահ դադար տվեց, ապա բացեց Ավետարանը, ուր էջանիշ էր դրել, ու կարդաց. «Գանձեր մի՛ դիզէք ձեզ համար երկրի վրայ, ուր ցեց և ժանգ ոչնչացնում են, և ուր գողեր պատերն են ծակում ու գողանում, այլ գանձեր դիզեցէ՛ք ձեզ համար երկնքում, որտեղ ո՛չ ցեց և ո՛չ ժանգ չեն ոչնչացնում, և ո՛չ էլ գողերը պատերն են ծակում ու գողանում»:
– Դա ի՞նչ է,– զարմացավ ամուսինը:
– Ավետարանն է: Մեր փոքր տղան է նվիրել ինձ:
Ամուսինը գիրքն առավ ձեռքը, շոշափեց, շուռ տվեց, որ գինը տեսնի, սակայն որևէ նշում չգտավ:
– Հմ… – միայն մրմնջաց: Երևի այլ մեկնաբանություն չուներ կամ չուզեց ասել: Հետո ասաց.
– Լավ ես ասում, բայց մի քանի կիլոգրամ խնձորը կամ ծիրանը հիմա մեզ չէր խանգարի: Գոնե երեխեքը կուտեին:
Տղաները, հատկապես, մեծերը, վաղուց երեխա չէին, բայց երկուսն էլ շարունակում էին նրանց այդպես կոչել:
– Դե լավ,– ասաց կինը,– անցած լինի: Եթե հիմա հաց չես ուտում՝ ես դուրս գամ: Մի երկու տեղ ունեմ մտնելու:
– Հա, իհարկե: Գա՞մ հետդ:
– Ոչ, պետք չի: Ծանր բան հո չե՞մ բերելու: Մնա տանը, հանգստացիր: Ամբողջ գիշեր չես քնել…
– Այո, չեմ քնել… Ներվայնությունից ու անկարողությունից…
Կինը հագավ ճտքակոշիկները, ուսերին քաշեց վերարկուն: Մի պահ շրջվեց դեպի ամուսինը, որ փողի մասին հարցնի, սակայն զգաց, որ հարցն անիմաստ է: Զգուշորեն բացեց դուռն ու դուրս եկավ՝ քայլերն ուղղելով դեպի եկեղեցի…
* * *
– Շարքերի զուգամիտման անհրաժեշտ և բավարար պայմանն է, որ…– տղան կիսաձայն հեգում էր բարձրագույն մաթեմատիկայի հիմունքներն իր սենյակում, երբ դուռը բացվեց ու ներս մտավ մայրը: Իր ետևից անձայն փակեց դուռը, առանց մի բառ ասելու մոտեցավ, համբուրեց, ապա գրպանից մի մեծ, նարնջակարմիր դեղձ հանեց ու մեկնեց որդուն.
– Կեր, տղա ջան…
Որդին անակնկալի եկավ… Նայեց դեղձին, ապա մորը, ապա կրկին դեղձին: Չէր հասկանում, թե ինչ է կատարվում:
– Կեր, տղա ջան, քեզ վիտամիններ են պետք: Պարապում ես, ուղեղդ հոգնում է…
– Մամ, բայց որտեղի՞ց այս դեղձը: Պապան ասաց, որ ոչ մի պտուղ չի եղել ծառերի վրա…
– Շուկայից է, բալես, շուկայից,– պատասխանեց մայրն ու փախցրեց հայացքը դեպի պատուհանից ներս ընկած կապույտ երկինքը:
Տղան, ձեռքի մեջ պահած վայրկյան առ վայրկյան ծանրացող դեղձը, ավելի խիստ ձայնով դիմեց մորը.
– Մամա, ճիշտն ասա… Շուկայի՞ց ես գնել:
Մայրը չպատասխանեց: Միայն աչքերից հոսեցին արցունքները, որ երկար ամիսներ իր մեջ էր պահել: Հետո, առանց որդու կողմը նայելու, ասաց՝ ավելի շուտ ինքն իրեն.
– Ո՞նց գնեմ, տղա ջան… Ոսկու գին ունի, ախր… Գողացել եմ… շուկայից… Ախր քեզ պետք է, պարապում ես…
Որդին ոչինչ չպատասխանեց… Նայեց պատուհանից դուրս ու հասկացավ, որ մոր սիրտն ամեն ինչից էլ հզոր է՝ Ավետարանից էլ, եկեղեցուց էլ, ու այս հոգնած իրականությունից էլ…
Երկնքում նարնջագույն դեղձի պես շողշողում էր հսկա արևը: